عفت سامانه جامع عفاف و حجاب
ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابیطالب ـ علیهما السّلام ـ از سادات حسنی و از بزرگان این خاندان و مورد احترام امامان عصر خود و از راویان موثق بوده است.
زندگی امامزاده عبدالعظیم حسنی از حیث تولّد، تعداد امامانی که وی آنان را درک کرده و نیز تاریخ وفاتش به طور مشخص و معین در منابع ذکر نشده است و هر آنچه هست مورد اختلاف است. برخی تولد ایشان را در سال ۱۷۳ هجری قمری در زمان امام موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ در مدینه دانسته اند و بنابراین نقل، آن جناب ده ساله بوده اند که امام موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ از دنیا رفته است.[۱] برخی دیگر از منابع تولد وی را در سال ۲۰۲ هجری دانسته اند و لیکن مأخذ آن را ذکر نکرده اند و این گفته مدرک درستی ندارد، زیرا حضرت عبدالعظیم راوی هشام بن حکم است و او در سال ۱۹۸ هجری در گذشته است و به گفته برخی منابع حضرت عبدالعظیم محضر مبارک حضرت رضا ـ علیه السّلام ـ را نیز درک نموده و حال این که آن جناب در سال ۲۰۳ هجری به شهادت رسیدند.[۲] در مقابل چنین منابعی که ذکر نموده اند ایشان ایام زندگانی حضرت امام موسی بن جعفر و امام رضا ـ علیهما السّلام ـ را درک نموده است. مؤلف کتاب روح و ریحان می نویسد که حضرت عبدالعظیم حسنی خدمت سه امام از ائمه ـ علیهم السّلام ـ یعنی امام جواد، امام هادی و امام حسن عسکری ـ علیهم السّلام ـ را درک کرده و هرگز و به طور تحقیق خدمت حضرت علی بن موسی الرضا ـ علیه السّلام ـ شرفیاب نشده است و بعضی از روایاتی که آن جناب از حضرت رضا ـ علیه السّلام ـ نقل کرده است به واسطه اصحاب است.[۳] شیخ طوسی عبدالعظیم حسنی را در رجال خویش در زمره اصحاب امام هادی و امام حسن عسکری ـ علیهما السّلام ـ ذکر کرده است[۴] و آنچه از منابع در رابطه با آن جناب به دست می آید این است که: وی فرزند عبدالله بن علی از نوادگان امام حسن مجتبی ـ علیه السّلام ـ و نام مادرش فاطمه بنت عقبه بن قیس بود. حضرت عبدالعظیم از همسرش به نام خدیجه بنت قاسم بن حسن بن زید که دختر عموی خویش بود.[۵]
پسری داشت به نام محمد که وی نیز همانند پدر بزرگوارش فردی زاهد و شریف بود.[۶] و دختری داشت به نام «ام سلمه» که همسر محمد بن ابراهیم بن ابراهیم بن حسن گردید.[۷] و به طور قطع زندگانی وی مصادف بود با ایام زندگانی دو امام معصوم یعنی امام جواد و امام هادی ـ علیهما السّلام ـ . و از طرف آن بزرگواران شدیداً مورد احترام و محل اعتماد و اطمینان بوده است، وی نیز در تعظیم و اکرام آن حضرات اهتمام فراوان داشت. او دین خود را به محضر امام هادی ـ علیه السّلام ـ عرضه داشت که حضرت فرمودند: به خدا قسم این همان دینی است که خداوند نسبت به بندگانش به آن رضایت داده است.[۸]
بنابر آنچه از مطالب تذکره نویسان اسلامی بر می آید حضرت عبدالعظیم حسنی ـ علیه الرحمه ـ در حدود سال ۲۵۰ ه ق بر حسب امر مبارک امام علی النقی الهادی ـ علیه السّلام ـ برای ترویج و تبلیغ احکام دین مبین اسلام و پیشوائی جماعت شیعیان از عراق وارد شهر ری گردید[۹] نجاشی در رجال خویش از احمد بن محمد بن خالد برقی روایت کرده است که:
عبدالعظیم حسنی از ترس سلاطین جور وارد ری شد و به طور مخفیانه در خانه مردی از شیعیان در منطقه «سکه الموالی» اقامت گزید و در آنجا روزها را روزه و شب ها را به نماز می گذرانید و مخفیانه از آن خانه خارج شده و قبری که متعلق به یکی از اولاد حضرت موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ بود را زیارت می کرد تا این که شیعیان یکی پس از دیگری وی را شناختند و در نهایت یکی از شیعیان در خواب حضرت رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ را دید که فرمود: از فرزندان من مردی از « سکه الموالی» به باغ عبدالجبار بن عبدالوهاب حمل شده و در زیر درخت سیبی دفن خواهد شد و اشاره به مکانی کرد که آن جانب در آنجا دفن گردیده است.
آن مرد شیعی برای خرید آن درخت و اطراف آن از صاحبش به آنجا رفت. صاحب باغ گفت به چه منظور می خواهی آنجا را بخری مرد رؤیای خود را تعریف کرد صاحب باغ گفت من نیز همانند آن رؤیا را دیده ام و بدین جهت این درخت را با باغ به آن مرد بزرگوار (یعنی عبدالعظیم حسنی) و جمیع شیعیان وقف نمودم که در آنجا دفن شوند.
چون حضرت عبدالعظیم وفات یافت در جیبش نوشته ای یافتند که خود در آن چنین نوشته بود «أنا ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن الحسن بن زید بن الحسن بن علی بن ابی طالب ـ علیهم السّلام ـ».[۱۰]
در مورد تاریخ وفات حضرت عبدالعظیم حسنی، برخی منابع ذکر کرده اند که وی به دست عمّال سلطان عباسی به شهادت رسیده است. به طور دقیق مشخص نیست ولی چون از اخبار به دست می آید که وی در زمان المعتز بالله عباسی (متوفی ۲۵۵ هجری) هجرت کرده و حضرت امام هادی در سال ۲۵۴ هجری به شهادت رسیده اند و توقف آن بزرگوار در ری زیاد طولانی نبوده است لذا می توان نتیجه گرفت که وفات حضرت عبدالعظیم ـ علیه السّلام ـ در حدود سال های ۲۵۴ و ۲۵۵ هجری واقع شده باشد.[۱۱]
عبدالعظیم حسنی در ایام زندگی خود تألیفاتی هم داشته که نام دو کتاب او برای ما حفظ شده است یکی از آنها کتابی است به نام «خطب امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ» که نجاشی در رجال خود آن را ذکر کرده[۱۲] و دوم کتابی به نام «یوم و لیله» می باشد که در رساله صاحب بن عباد ذکر شده است.[۱۳]
برای حسن ختام، روایت معتبری که در رابطه با زیارت قبر حضرت عبدالعظیم حسنی از امام علی النقی ـ علیه السّلام ـ وارد شده را ذکر می کنیم:
به سند معتبر منقول است که شخصی از اهل ری خدمت حضرت امام علی النقی ـ علیه السّلام ـ، مشرف شد حضرت فرمود: کجا بودی. وی عرض کرد: به زیارت امام حسین ـ علیه السّلام ـ رفته بودم. حضرت فرمودند:
اما انک لو زرت قبر عبدالعظیم لکنت کمن زار قبر الحسین ـ علیه السّلام ـ .
اگر زیارت می کردی عبدالعظیم را، هر آینه مانند کسی بودی که زیارت کرده باشد امام حسین ـ علیه السّلام ـ. را.[۱۴]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
۱٫ زندگی نامه حضرت عبدالعظیم – عزیزالله عطاری.
۲٫ شناختنامه حضرت عبدالعظیم حسنی – سید مجتبی صحفی و علی اکبر زمانی نژاد.
۳٫ تاریخ آستانه ری، عبدالله عقیلی.
۴٫ اینجا کربلاست، حرم حرم حسین(ع) است – حسین موذنی.
۵٫ خبات النعیم فی احوال سید نا الشریف عبدالعظیم – ملا محمد اسماعیل فدایی اراکی.
پی نوشتها:
[۱] . ربانی، هادی و زمانی نژاد، شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی -علیه السلام- و شهر ری، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، بهار ۱۳۸۲، ص۱۰۸٫
[۲] . عطاری قوچانی، عزیزالله، زندگی نامه حضرت عبدالعظیم ـ علیه السّلام ـ، چاپخانه حیدری، چاپ اول، ص ۶۴٫
[۳] . واعظ تهرانی کجوری، محمدباقر، روح و ریحان، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، بهار ۱۳۸۲٫ مجموعه آثار کنگره حضرت عبدالعظیم ـ علیه السّلام ـ، ج ۳، ص ۳۹۷٫
[۴] . طوسی، محمدبن حسن، رجال طوسی، چاپ حیدریه نجف اشرف، ۱۳۸۰ هجری، ص ۴۱۷ و ۴۳۳٫
[۵] . صحفی، سیدمجتبی و زمانی نژاد، علی اکبر، شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، بهار ۱۳۸۲، ج ۹٫ ص۲۰۶٫
[۶] . حسینی، جمال الدین احمد بن علی ابن عقبه، عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب، بیروت، منشورات دارمکتبه الحیاه، ص ۱۱۲٫
[۷] . عطاری، عزیز الله، «پیشین»، ص ۶۵٫
[۸] . موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجناب، بیروت، دارالمعرفه، ج ۴، ص ۲۰۷ و ۲۰۸٫
[۹] . زمانی نژاد، علی اکبر و حافظیان، ابوالفضل شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی ـ علیه السّلام ـ و شهر ری، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، چاپ اول، بهار ۱۳۸۲، ج ۱۳، ص ۱۸۸٫
[۱۰] . نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی، رجال نجاشی، مؤسسه النشر الاسلامی لجماعه المدرسین بقم، سال ۱۴۰۷ هجری، ص ۲۴۷ و ۲۴۸، شماره ۶۵۳٫
[۱۱] . زمانی نژاد، علی اکبر و حافظیان، ابوالفضل، شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی ـ علیه السّلام ـ و شهر ری. همان، ج ۱۳، ص ۱۸۹٫
[۱۲] . رجال نجاشی، همان، ص ۲۴۷٫
[۱۳] . زمانی نژاد، شناخت نامه، همان، ج ۱۳، ص ۳۱۹٫
[۱۴] . موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، همان، ج ۴٫ ص ۲۱۱٫
حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام در چهارم ربیع الثانی ۱۷۳ ه . ق، در شهر مدینه دیده به جهان گشود. او با امام موسی کاظم علیه السلام ، امام رضا علیه السلام ، امام جواد علیه السلام و امام هادی علیه السلام هم عصر بود. عبدالعظیم از خرمن علم و معرفت امام جواد علیه السلام و امام هادی علیه السلام به خوشه چینی پرداخت و سرانجام در ۱۵ شوال ۲۵۲ در شهر ری بدرود حیات گفت.
در این نوشتار به معرفی کتاب هایی خواهیم پرداخت که درباره زندگانی و احادیث آن حضرت نوشته شده است. در پایان نیز پرسش هایی برای استفاده در مسابقات رادیو و تلویزیون طرح گردیده است.
کتاب نخست
زندگانی حضرت عبدالعظیم علیه السلام
نویسنده: عزیزاللّه عطاردی
ناشر و محل نشر: انتشارات عطارد، تهران
سال نشر: ۱۳۷۳
این کتاب افزون بر زندگانی حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، دربردارنده مجموع احادیثی است که عبدالعظیم از پیشوایان معصوم علیه السلام نقل کرده است و پنج بخش دارد: شرح زندگانی حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، آبا و اجداد حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، اخبار و روایات حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، استادان حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، راویان و شاگردان حضرت عبدالعظیم علیه السلام .
کتاب دوم
زندگانی حضرت عبدالعظیم بن عبداللّه الحسنی علیه السلام
نویسنده: محمد رازی
ناشر و محل نشر: کتاب فروشی علمی، تهران
این کتاب، دو باب و یک خاتمه دارد: باب اول درباره اجداد حضرت عبدالعظیم علیه السلام است و در باب دوم، به شخصیت و هجرت حضرت عبدالعظیم علیه السلام از عراق به ری و گلچینی از احادیث آن حضرت پرداخته شده است. در خاتمه کتاب نیز توضیح هایی درباره آستانه مقدس حضرت عبدالعظیم علیه السلام است.
کتاب سوم
مسند حضرت عبدالعظیم حسنی
نویسندگان: عزیزاللّه عطاردی و علی رضا هزار
ناشر و محل نشر: دارالحدیث، قم
سال نشر: ۱۳۸۲
در صفحه های آغازین کتاب، مطالب فراوانی درباره مسند و مسندنویسی، نوشته شده است. سپس دیدگاه دانشمندان اسلامی درباره شخصیت حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام آمد و آن گاه نام چهل تن از مشایخ و راویان آن حضرت ذکر شده است. در پایان نیز ۱۱۸ روایت از حضرت عبدالعظیم علیه السلام همراه با ترجمه آنها در کتاب گنجانده شده است.
کتاب چهارم
شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام و شهر ری، جلد اول
به کوشش: سیدمجتبی صحفی و علی اکبر زمانی نژاد
ناشر و محل نشر: دارالحدیث، قم
سال نشر: ۱۳۸۲
در این مجموعه، چهارده رساله خطی و سنگی در مورد حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام ، آستان آن حضرت و امام زادگان مجاور حضرت عبدالعظیم گردآوری شده است. ویژگی رساله ها و شرح حال نویسندگان آنها در ابتدای هر رساله دیده می شود.
کتاب پنجم
شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام و شهر ری، جلد دوم
نویسندگان: علی اکبر زمانی نژاد و ابوالفضل حافظیان
ناشر و محل نشر: دارالحدیث، قم
سال نشر: ۱۳۸۲
این کتاب، مجموعه رساله های خطی، چاپی، مقاله های منتشر شده و نیز جزوه ها و گفتارهایی پراکنده درباره حضرت عبدالعظیم علیه السلام و شهر ری است. بخش نخست کتاب به نوشته های عربی و بخش دوم به نوشته های فارسی اختصاص دارد.
کتاب ششم
شرح حدیث عرض دین حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام
نویسنده: آیت اللّه العظمی لطف اللّه صافی گلپایگانی
ناشر و محل نشر: آستانه مقدسه حضرت معصومه علیهاالسلام ، قم
سال نشر: ۱۳۷۸
حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، عقاید خود را به امام هادی علیه السلام عرضه کرد تا از درست بودن آن درباره دین اسلام اطمینان کامل یابد. در این کتاب، آیت اللّه العظمی صافی گلپایگانی به شرح و تفسیر این حدیث پرداخته است.
اشعار منتخب درباره حضرت عبد العظیم حسنی
سبزتر از آسمان
می برد دل را نسیم تربتت سوی بهشت
می نشاند چشم هایم را فرا روی بهشت
ای کریم بن کریم ، فرزند بانوی بهشت
خویش را حس می کند در باغ دلجوی بهشت
نیستم یک لحظه حتّی در تکاپوی بهشت
هر که آمد سوی تو گردید رهپوی بهشت
می زند جان و دل من خیمه در کوی بهشت
“یاسر”این آهی که دارم در هیاهوی بهشت
ای شمیم نام تو خوشتر ز گلبوی بهشت
بر ضریحت تا که می افتد نگاه عاشقم
نور تو از آفتاب سبط اکبر مجتباست
تا دلم در آستانت بال و پر وا کرده است
در حریم اطهرت چون یافتم فیض حضور
زائر قبر شریفت زائر کرب و بلاست
هر زمان در بارگاهت می رسانم خویش را
می نشیند سبز تر از آسمان بر روی لب
محمود تاری(یاسر)
آریم رو به سوی تو یا سید الکریم
باشد ز نور روی تو یا سید الکریم
جان پر کشد به کوی تو یا سید الکریم
باشم به گفتگوی تو یا سید الکریم
می‌نوشم از سبوی تو یا سید الکریم
باشد ز آبروی تو یا سید الکریم
باشد ز خُلق و خوی تو یا سید الکریم
نابود باد عدوی تو یا سید الکریم
مائیم و عشق روی تو یا سید الکریم
نور ولا اگر که بتابد به جان ما
هر لحظه ، ای همای بلند آشیان دل
تا در حریم یاد تو لب باز می‌کنم
من باده ولای علی را به صبح و شام
آری اگر که حاجت ما می شود روا
این حُسن خُلق مردم ایران زمین ما
عبدالعظیمی و خَلَف پاک مجتبی
هر شب “فراز “با گل نور نگین ری
آید به جستجوی تو یا سید الکریم
محمد تقی مردانی “فراز”
