خانه / از منظر اجتماعی روانی تاریخی / از منظر روانی / حیا و خودآرایى و تاثیر آن در سلامت روانى زنان

حیا و خودآرایى و تاثیر آن در سلامت روانى زنان

حیا و خودآرایى و تاثیر آن در سلامت روانى زنان

مقدّمه

زنان به عنوان نیمى از پیکره جامعه نقش بسیار مهمى در ایجاد و گسترش عفّت، پاک‏دامنى و اخلاق در بین جوامع بشرى دارند. عفّت و حیاى زن، که یکى از مهم‏ترین عوامل حفظ و بقاى عفّت عمومى است، نه تنها در تمام ادیان و مذاهب الهى مورد تأکید قرار گرفته، بلکه عقول و افکار بشرى نیز آن را مورد تأیید قرار داده‏اند.
از نظر اسلام، اهمیت این موضوع به حدّی است که برخى روایات آن را «تمام دین» می‏دانند. در روایتى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) آمده که فرمودند: «اَلْحَیاءُ هُوَ الدینُ کُلُّهُ»؛ حیا تمام دین است.۱
امام علی(علیه‌السلام) نیز در مورد عفّت و پاک‏دامنى می‏فرماید: «عفّت و پاک‏دامنى منشأ هر خیرى است.» به همین منظور، در تمام ادیان و مذاهب آسمانی، «اَلعِفَّهُ رَأسُ کُلِّ خَیْر»۲ قوانین گوناگونى برای حفظ و بقاى عفّت و حیاى عمومى وضع شده‏اند، که «حجاب» و پوشش زن از جمله آن‏هاست.
«حجاب»، که به معناى پوشیدن تمام بدن و زیبایی‏هاى ظاهرى زن در برابر مردان بیگانه است، براى پیش‏گیرى و مهار برخی گرایش‏ها و رفتارهاى خودنمایانه و وسوسه‏انگیز می‏باشد. این در حالى است که زنان به طور طبیعى دوست دارند در برابر جنس مخالف خودآرایى کنند و زیبایى زنانگی۳ خود را به نمایش بگذارند.
حال این سؤال پیش می‏آید که این قانون اسلامى تا چه اندازه با طبیعت زن سازگار است؟ آیا تبرّج و جلوه‏گرى از نظر اسلام و علم بکلى مردود است، یا براى آن قانونى وجود دارد؟ اگر در وجود زن غریزه‏اى تحت عنوان «تبرّج» وجود دارد، روش‏هاى رشد و پرورش این غریزه چیست و چه کارکردى در زن و حفظ سلامتى او می‏تواند داشته باشد؟ چگونه می‏توان غریزه تبرّج را با حیا، که یک ویژگى فطرى در زن است، جمع کرد؟ آیا حجاب و پوشش به معناى نادیده گرفتن این غریزه نیست؟ آیا همان‏گونه که عده‏اى از مخالفان حجاب می‏گویند، این محدودیت مانعى برای رشد عاطفى و روانى زن محسوب می‏شود، یا به عکس، در جهت سلامت روانى اوست؟
اهمیت بررسى این موضوع واضح و روشن است؛ زیرا اولا، حجاب و پوشش زن به طور یقین، یکى از محکم‏ترین سنگرهایى است که مسلمانان، به ویژه جوانان، را از فساد و فحشا حفظ می‏کند و سدى آهنین در برابر نفوذ و تهاجم فرهنگى دشمنان اسلام است. به همین دلیل، همان‏گونه که رهبر فرزانه انقلاب بارها فرموده‏اند، بر همه ما تکلیف است در مقابل این تهاجم همه‏جانبه هشیار باشیم و با آن مقابله کنیم.
ثانیا، ارتباطى که مسئله حجاب و عفت از یک سو و گرایش دایمى زن به تبرّج و جلوه‏گرى از سوى دیگر با سلامت روانى او دارد به موضوع اهمیّت بیشترى می‏دهد؛ زیرا پر واضح است که به لحاظ نقش مهم و حساسى که زن در حیات جسمى و روانى انسان‏ها دارد، بحث و بررسى در مورد مؤلّفه‏هاى سلامت روانى او لازم و ضرورى به نظر می‏رسد.
اما به دلیل آنکه دین اسلام به بهداشت و سلامت روانى افراد اهمیت زیادى داده است و حتى نتیجه نهایى عبادت و بندگى را رسیدن به «نفس مطمئنه» می‏داند و فقط کسانى را که داراى قلب و روانى سالمند، اهل نجات و خوش عاقبت می‏داند،۴ مطمئنا در تمام احکام و قوانین خود و از جمله، لزوم پوشش و حفظ عفّت فردى و عمومی، به نقش آن‏ها در روح و روان افراد توجه کرده و بهترین نسخه را براى سلامتى و سعادت جوامع بشرى ارائه داده است.۵

غریزه تبرّج و خودنمایى

منظور از غریزه «خودنمایی» و «تبرّج»، جلوه‏گرى و دلبرى کردن براى تصاحب قلب دیگرى است. کلمه «تبرّج» که در قرآن آمده، از کلمه «برج» گرفته شده و به معناى ظاهر شدن در برابر مردم است؛ همان‏گونه که برج قلعه، براى همه هویداست. در مورد این موضوع، باید به سه نکته توجه کرد:

۱٫ اختصاص غریزه تبرّج به زنان

یکى از ویژگی‏هاى مهم زنان، خصیصه تبرّج و خودنمایى است که به صورت غریزى و طبیعى در آنان وجود دارد. قرآن در دو آیه از آیات حجاب، از تبرّج و خودنمایى زنان صحبت کرده و آن را محدود به محیط خانواده کرده است. در یک جا می‏فرماید: (وَلاَ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّهِ الْأُولَی) (احزاب: ۳۳) اى زنان (در برابر نامحرم) ظاهر نشوید و خودنمایى نکنید؛ مانند خودنمایى دوران جاهلیت نخستین؛ در آیه دیگر می‏فرماید: (غَیْرَ مُتَبَرِجاتٍ بِزینَهٍ) (نور:۶۰) زنان، (در برابر نامحرمان) با زینت‏هاوآرایش‏هایشان‏خودنمایی‏نکنند.
قرآن در این آیات فقط زنان را از تبرّج و خودنمایى و به نمایش گذاشتن جاذبه‏هاى جنسى خود در برابر نامحرم نهى کرده و از تبرّج مردان سخنى نگفته است. از ظاهر این مطلب فهمیده می‏شود که غریزه خودنمایى و تبرّج از ویژگی‏هاى خاص زنان است و در مردان وجود ندارد. به همین دلیل پوشش و حجاب تنها براى زنان واجب شده است.
شهید مطهّرى درباره آثار این غریزه و نیز اختصاص آن به زنان می‏گوید: «اما علت اینکه در اسلام دستور پوشش اختصاص به زنان یافته است، این است که میل به خودنمایى و خودآرایى مخصوص زنان است. از نظر تصاحب قلب‏ها و دل‏ها، مرد شکار است و زن شکارچی؛ همچنان که از نظر تصاحب جسم و تن، زن شکار است و مرد شکارچى. میل زن به خودآرایى از این نوع حس شکارچی‏گرى او ناشى می‏شود. در هیچ جاى دنیا سابقه ندارد که مردان لباس‏هاى بدن‏نما و آرایش‏های تحریک‏کننده به کار برند. این زن است که به حکم طبیعت خاص خود، می‏خواهد دلبرى کند و مرد را دلباخته و در دام علاقه خود اسیر کند، انحراف تبرّج و برهنگى از انحراف‏های مخصوص زنان است و دستور پوشش هم براى آنان مقرر گردیده است.»۶
در روایات نیز از وجود غریزه خودنمایی یا تبرّج در زن سخن گفته شده است. براى مثال امام علی(علیه‌السلام) می‏فرماید: «خداوند زنان را از سرشت مردان آفریده، از این‏رو، تمام همّت خود را در جذب مردان و نزدیک شدن به آن‏ها صرف می‏کند».۷
بنابراین، اصل وجود غریزه خودنمایى در زن مورد تأیید منابع اسلامى است. اما در مورد کارکرد این غریزه در زنان، می‏توان گفت: وجود این غریزه براى متمایل کردن مرد ـ جنس مذکر ـ به زن ـ جنس مؤنث ـ است تا بدین‏وسیله، مقدّمات ازدواج و زندگى مشترک را بین آنان فراهم کند؛ چنانکه در سایر جانداران نیز این ویژگى در جنس ماده وجود دارد.
درباره غریزه خودنمایى و تبرّج، غیر از منابع اسلامی، برخى از دانشمندان نیز مطالب جالبى دارند. خانم جینا لمبروزو (G,Lombroso) روان‏شناس معروف ایتالیایی، در این‏باره می‏گوید: «در زن علاقه به دلبر بودن و دل‏باختن، مورد پسند بودن و مایه خرسند شدن بسیار شدید است.»۸ در جاى دیگری می‏گوید: «یکى از تمایلات عمیق و آرزوهاى اساسى زن آن است که در چشم دیگران اثری مطلوب بخشیده و به وسیله حسن قیافه، زیبایى اندام، موزون بودن حرکات، خوش آهنگی صدا، طرز تکلّم و بالاخره شیوه خرام خود، مطبوع طباع واقع گشته، احساسات آن‏ها را تحریک نموده و روحشان را مجذوب سازد.»۹ همچنین درباره تأثیر غریزه خودآرایى و تبرّج در زندگى زنان می‏گوید: «میل به جلب دیگران، بزرگ‏ترین و مهم‏ترین محرّک زندگانى زن محسوب می‏شود.»۱۰
ویل دورانت نیز درباره آثار غریزه تبرّج زن می‏گوید: «زن میل دارد بیشتر مطلوب باشد، نه طالب، و به همین جهت، در ارج‏گذاری و تقدیر آن جاذبه‏هایى که مایه تشدید میل مرد است، استاد است.» بنابراین، اصل وجود این غریزه و اختصاص آن به زن در بین دانشمندان پذیرفته شده است.۱۱

۲٫ پرورش و توجه به غریزه تبرّج در اسلام

غریزه خودنمایى و خودآرایى مانند سایر غرایز آدمی، نیازمند قانونمندى و کنترل است؛ یعنى باید از افراط و تفریط در آن پرهیز شود؛ زیرا عدم کنترل این غریزه، چه از لحاظ افراط و چه از لحاظ تفریط، برای زن زیانبخش است و سلامتى او را به خطر می‏اندازد. از این‏رو، در دین اسلام برای این غریزه حد و حدود ویژه‏اى تعیین شده است و همان‏گونه که آزادى بی‏حد و حصر آن ممنوع گردیده و براى کنترل آن حجاب واجب شده، بی‏توجهى به آن نیز مذموم شمرده شده است. به همین دلیل، در برخى روایات، آرایش کردن براى زنان یک ضرورت تلقّى شده و بی‏توجهى به آن به معناى نادیده گرفتن غریزه خودآرایی، مورد نکوهش قرار گرفته است. در اینجا به بعضى از این روایات اشاره می‏شود:
در حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) در مورد ویژگی‏هاى بهترین زنان نقل شده است که فرمودند: «بهترین زنان شما زنى است که بسیار با محبت باشد، عفیف و پاک‏دامن باشد، نزد اقوامش عزیز و محترم باشد، با شوهرش متواضع و فروتن باشد، براى او خودآرایى و تبرّج داشته باشد و در برابر نامحرم عفیف باشد.» در این حدیث، دقیقا به همان تبرّجى که قرآن آن را برای زن در مقابل نامحرم ممنوع کرده، نسبت به شوهرش سفارش شده است.۱۲
در روایت دیگری، امام صادق(علیه‌السلام) می‏فرماید: «براى زن سزاوار نیست که بدون زیور و آرایش باشد، حتى اگر یک گردن‏بند باشد؛ و سزاوار نیست دستش از رنگ حنا خالى باشد، اگرچه پیر باشد.»۱۳ همچنین می‏فرماید: «لا تُصَلِّى الْمَرأَهُ عُطُلا»؛ زن بدون زیور و آرایش نماز نخواند.۱۴ امام باقر(علیه‌السلام) نیز در روایتى می‏فرماید: «لَمْ تَزَلِ النِّساءُ یَلْبِسْنَ الْحِلْی»؛ زنان همواره از زیور استفاده کنند.۱۵
در برخى روایات دستوراتى براى زیبا شدن زنان داده شده، است. براى مثال، امام علی(علیه‌السلام) می‏فرماید: «کارى را که بیش از حد توانایى زن است به او وامگذار؛ زیرا (اگر زنان از کارهاى سخت و طاقت‏فرسا به دور باشند) براى حال آن‏ها و شادابى روحى و دوام زیبایى آن‏ها بهتر است؛ چرا که زن گل بهارى است (لطیف و حساس)، نه پهلوانى سختکوش.»۱۶
همچنین رسول اکرم(صلى الله علیه و آله) پس از اینکه به همه زنان، چه شوهردار و چه بدون شوهر، دستور می‏دهد دایم خضاب کنند (و دست و صورت خود را به حنا و رنگ‏هاى زیبا آرایش کنند) می‏فرماید: «اما زنان شوهردار براى شوهرانشان زینت کنند و اما زنان بدون شوهر، به این دلیل خضاب کنند که دستشان شبیه دست مردان نشود (و لطیف و زیبا بماند.)»۱۷
همچنین در روایت دیگرى آمده است: پیامبر به مردان فرمود: «ناخن‏هاى خود را کوتاه کنید» و به زنان فرمود: «ناخن‏ها را کوتاه نکنید؛ زیرا شما را زیباتر می‏کند.» حتى آن حضرت از بعضى زنان به خاطر اهمیت ندادن به آرایش و زیبایی، انتقاد کرده است.۱۸
عایشه می‏گوید: «زنى از پشت پرده دستش را بیرون آورد تا نامه‏اى به رسول خدا بدهد، آن حضرت دستش را بست (و نامه را از او نگرفت.) فرمود: نمی‏دانم این دست مرد است یا دست زن؟ آن زن گفت: دست زن است. پیامبر فرمود: اگر تو زن بودى ناخن‏هایت را به رنگ حنا در می‏آوردی».۱۹
اهمیت زینت کردن و آرایش زنان به حدی است که پوشش بعضى از لباس‏ها مثل ابریشم و طلا به علت خاصیت زیبایی‏شان به زنان اختصاص یافته است۲۰ امام باقر(علیه‌السلام) می‏فرماید: «خداوند طلا را در دنیا زینت زن قرار داد و بر مردان حرام کرد.» ۲۱ در برخى روایات آمده که «ائمّه اطهار(علیهم‌السلام) زنانشان را با طلا و نقره زینت می‏کردند و بر این کار اصرار داشتند.»۲۲
از روایات دیگرى که حاکى از اهمیت اسلام به آرایش و تجمّل براى زن است، حدیثى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) است که حتى به زنانى که شوهران نابینا دارند دستور می‏دهد خود را با بوى خوش و حنا آرایش کنند. امام صادق(علیه‌السلام) فرمود: از رسول خدا سؤال شد: زن چگونه براى شوهر نابینا آرایش کند؟ فرمود: با استعمال عطر و خضاب کردن، که نوعى بوى خوش است.۲۳
از روایاتى که در این باب وجود دارند، و تنها بعضى از آن‏ها در اینجا ذکر شدند، می‏توان نتیجه گرفت که اگر دین اسلام از تبرّج و خودنمایى زن براى نامحرم نهى کرده، در مقابل به او دستور داده است در صورتى که در انظار نامحرم نباشد، حتما تبرّج و خودنمایى داشته باشد، به ویژه اگر در محضر شوهرش باشد. بنابراین، دین اسلام غریزه خودنمایى و تبرّج زن را نادیده نگرفته، بلکه به آن اهمیت هم داده است و تلاش کرده زنان علاوه بر دارا شدن زیبایی درونى و اخلاقی، از نظر ظاهرى هم جذّاب و زیبا باشند؛ زیرا توجه به آرایش و زیبایی ظاهرى نه تنها پاسخى منطقى و صحیح به اقتضاى طبیعى و غریزه آنان در جلوه‏گرى و جلب توجه دیگران است، بلکه سبب می‏شود زن شادتر و بانشاطتر باشد و از این طریق، شادابی و نشاط را به زندگى خانواده‏اش نیز وارد کند؛ زیرا یکى از عوامل مهم با نشاط بودن زن، داشتن ظاهرى زیبا و دلپسند است که شوهرش را پی‏درپى به وجد آورد و خود نیز از این طریق به وجد آید. در نتیجه، کوشش زن در جذّاب بودن و آرایش کردن براى شوهر، ضمن اینکه نیاز طبیعى زن به خودنمایى و تبرّج را ارضا می‏کند، وى را از جلوه‏گرى و خودنمایى براى مردان‏نامحرم نیز بی‏نیاز می‏سازد؛ زیرا او براى شوهرى خودآرایی کرده است که حقیقتا به او عشق می‏ورزد و در دوستی‏اش وفادار است. بدین‏سان، هم نیاز غریزى او به آرایش و تجمّل اشباع شده و هم از آفات‏وانحرافات عشق آزاد رهایی یافته و آسیبى به‏سلامت‏روانی‏اووارد نشده است.
خانم لمبروزو در این مورد، سخن زیبایی دارد: «بدون شک، منشأ حجب و حیاى زن را در عشق و علاقه می‏توان یافت؛ چه اینکه زن وقتى مرد را به خویش علاقه‏مند و خود را نسبت به او متمایل دید، منظور اصلی خودنمایى و جلوه‏گرى از بین می‏رود و چون توسعه محیط اجتماعى زن فقط به منظور تمرکز تمایلات درونى او به شخص واحد است، هنگامى که در این راه توفیق یافت، دیگر احتیاجى به آلات فریبنده و مصنوعى نخواهد داشت. چنانچه مشاهده می‏شود زنانى که به شوهر و اطفال خود علاقه‏مند هستند، بکلى از این عوالم دور و برکنار می‏باشند و اگر زنى دیده می‏شود که این شیوه را پیشه خود قرار داده است، فقط به این جهت است که پاسخ احساسات درونى خویش را نزد همسر خود نیافته است؛ زیرا وقتى که زن علاقه‏مند گردید، دیگر حاضر، بلکه قادر به جلب توجه دیگران نخواهد بود.»

۳٫ افراط در غریزه خودنمایى و تبرّج

همان‏گونه که بی‏توجهى به غریزه خودنمایى و تبرّج براى زن زیان‏بخش است، خودنمایى و تبرّج بیش از اندازه و خارج از چهارچوبه حجاب نیز زیان‏بخش خواهد بود و سلامت روانى زن را به مخاطره می‏اندازد. این مطلب دقیقا مانند این است که بگوییم: غذا خوردن براى سلامتى ضرورت دارد، اما زیاده‏روى و عدم رعایت قانون غذا خوردن مضر است. در ارضاى نیازهاى روانى نیز باید جانب اعتدال رعایت شود، زیرا هرگونه زیاده‏روى در آن موجب از دست رفتن انرژى روانی انسان می‏شود و سلامت روانى او را مختل می‏سازد. البته تفاوتى که در ارضاى نیازهای روانی، مثل نیاز به خودنمایى و تبرّج در زن، با نیازهاى جسمانى مثل نیاز به غذا خوردن وجود دارد این است که این‏گونه نیازها سیری‏ناپذیرند و اگر انسان در ارضای آن‏ها حد افراط را در پیش بگیرد، نه تنها نیاز او برطرف نمی‏شود، بلکه روز به روز تشنه‏تر شده، تمام فکر و ذهن او را به خود مشغول می‏کند. در ارضاى نیاز به خودآرایى و خودنمایى نیز همین مطلب وجود دارد؛ یعنى اگر زن در توجه به زیبایی ظاهرى و خودآرایى افراط کند، کم‏کم به حدّى می‏رسد که بیمارگونه به تجمّل و آرایش می‏پردازد و هیچ‏گاه احساس ارضا و سیرى نمی‏کند.
شهید مطهّرى در این‏باره می‏نویسد: «روح بشر فوق‏العاده تحریک‏پذیر است. اشتباه است که گمان کنیم تحریک‏پذیرى روح بشر محدود به حد خاصّى است و از آن پس آرام می‏گیرد. همان‏گونه که بشر ـ اعم از مرد و زن ـ در ناحیه ثروت و مقام، از تصاحب ثروت و تملّک جاه و مقام سیر نمی‏شود و اشباع نمی‏گردد، در ناحیه جنسى نیز چنین است. هیچ مردى از تصاحب زیبارویان و هیچ زنى از متوجه کردن مردان و تصاحب قلب آنان و بالاخره هیچ دلى از هوس سیر نمی‏شود. و از طرفی، تقاضاى نامحدود، خواه ناخواه، انجام ناشدنى است و همیشه مقرون است به نوعی احساس محرومیت، دست نیافتن به آرزوها به نوبه خود، منجر به اختلالات روحى و بیماری‏هاى روانى می‏گردد».۲۴
وست کوت (Westkott) در نقد نظریه کارن هورناى (Karen Horney) که معتقد بود زنان باید با خارج شدن از خانه و به عهده گرفتن کارهاى متفاوت در مشاغل گوناگون، هویّت خود را بیابند، می‏گوید: زنان امروزى ما بین نیاز به جلب توجه مردان و دنبال کردن اهداف شخصى خود، گیر افتاده‏اند. به همین دلیل، رفتارهای متضادى از خود نشان می‏دهند؛ گاهى اغواگر و پرخاشگر و گاهى مؤدب و گاهى جاه‏طلب می‏شوند. زنان امروز بین کار و عشق، دو پاره شده‏اند و در نتیجه، هیچ‏کدام آن‏ها را ارضا نمی‏کند.۲۵
در کتاب روح زن می‏گوید: زن طورى آفریده شده است که وابسته به یک مرد باشد و فقط براى او طنّازى و عشوه‏گرى کند. به همین دلیل، اگر تکیه‏گاهش را نیابد و به تجمّل و جلوه‏گرى خود ادامه دهد، دوام نخواهد آورد و نابود می‏شود، در ادامه، آورده است: «زن همچون بوته نیلوفرى است که طالب چوب خشک یا دیوار لخت و عریانى است تا آن را از گل و سبزه بپوشاند. اگر چنین چوب و دیوارى نیابد، خشک و نابود خواهد شد».۲۶
از اینجا فلسفه و حکمت وجوب پوشش و حجاب براى زن در اسلام مشخص می‏شود؛ زیرا این حکم به دلیل اینکه نقش اساسى در متعادل کردن غریزه خودنمایى و تبرّج زن دارد، عامل مهمى براى جلوگیرى از بخش بزرگى از اضطراب‏ها و دغدغه‏هاى فکرى زن محسوب می‏شود؛ زیرا آزاد بودن زن در خودآرایى و به نمایش گذاردن جلوه‏هاى زنانه در جامعه، موجب افراط در تجمّل و توجه به زیبایی‏های ظاهرى می‏شود، که این توجه افراطى می‏تواند سبب بروز اختلال‏هاى روانى در زن شود.
توضیح مطلب این است که وقتى زن مکشوف و آرایش کرده در بین مردان ظاهر می‏شود، طبعا عده‏اى خوششان می‏آید و او را مورد تحسین و تکریم (ظاهری) قرار می‏دهند. به همین دلیل، دایم سعى می‏کند وضع ظاهرى خود را طورى قرار دهد که بیشتر موردپسند آن‏ها واقع شود. معمولا این‏گونه زنان و دختران براى اینکه زیباتر شوند، هر روز وقت زیادى را صرف آرایش و تقلید از مدهای جدید می‏نمایند. این روند می‏تواند ناراحتی‏هاى روانى زیادى براى آنان ایجاد کند؛ زیرا به دلیل اینکه همیشه کارها به دلخواه پیش نمی‏رود، باعث بروز نگرانی‏هایی براى آن‏ها می‏شود. براى مثال، این تصور که آیا با صرف این‏همه وقت و هزینه مالی، توانسته‏اند جلب نظر دیگران بکنند و مورد پسند آنان شوند یا به عکس، مورد تمسخر و تحقیر آنانند، می‏تواند دایم ذهن آن‏ها را به خود مشغول کند و آن‏ها را به موجوداتى نگران تبدیل نماید. دلیل دیگرى که می‏تواند به نگرانى آن‏ها بیفزاید این تصور است که هر لحظه ممکن است رقیبى زیباتر از راه برسد و شکار آن‏ها را برباید. و سرانجام، دلیل دیگرى که باعث ناراحتى و استرس براى آن‏ها می‏شود این است که می‏بینند به مرور زمان، از زیبایی‏هایشان کاسته می‏شود و زنان جوان‏تر و زیباتر جاى آن‏ها را می‏گیرند و نقش آن‏ها را در ربودن دل‏ها کمتر می‏کنند. گرچه آن‏ها براى اینکه در این رقابت، ضعف خود را جبران کنند، دست به کارهاى گوناگونى می‏زنند: تنوّع‏طلبى بیشتر در لباس و آرایش و افراط در جلوه‏گرى و خودآرایی؛ ولى نتیجه چندانى برایشان ندارد.
وقتى زن در اثر آزادى در خودآرایى و جلوه‏گرى به چنین احساسى رسید، به زودى متوجه می‏شود که در این رقابت، دیگر توان مقابله با زنان زیبا و جوان را ندارد، بخصوص وقتى پا به سن می‏گذارد این احساس تلخ در او بیشتر می‏شود؛ زیرا مشاهده می‏کند همان مردانى که چندى پیش خریدار نازها و کرشمه‏هاى او بودند، دیگر حاضر نیستند با او مراوده داشته باشند و بهاى چندانى به او نمی‏دهند. اینجاست که دچار افسردگى و اضطراب می‏شود و حتى گاه دیده شده است که برخى زنان دست به انتحار می‏زنند.
کتاب چهره عریان زن عرب می‏نویسد: «زیبایی، به نمایش برجستگی‏هاى بدن و آرایشى که اضطراب درونى و فقدان اعتماد به نفس را پنهان می‏کند، نیست، بلکه پیش از هر چیز مدیون قدرت تفکر، سلامت جسم و کمال نفس است. چه بسیار دخترانى که به سبب شوق دست‏یابى به نشانه‏هاى مقبول زیبایى و زنانگی، به اختلالات روانى و اضطرابات گوناگون دچار گردیده‏اند. گمان و تصور یک دختر این است که زندگى و آینده‏اش به اندازه بینى و یا خمیدگى مژه‏هایش بستگى دارد تا آنجا که حتى یک میلی‏متر کوتاهى طول مژه نیز می‏تواند به مسئله‏اى جدّى و بحرانى واقعى در زندگى او تبدیل شود».۲۷
آنچه این مشکل را حادتر می‏کند این است که زنان بدحجاب خیلى زودتر از زنان دیگر زیبایى خود را از دست می‏دهند؛ زیرا در پزشکى اثباب شده است که برهنگى اعضاى زن در محیط گرم یا سرد، سبب به هم خوردن تعادل چربی‏هاى زیر پوست شده، لطافت و ظرافت و صافى عضلات را مبدّل به ناهموارى و مردانه شدن آن‏ها می‏کند. علاوه بر این، وقتى زن تمام زیبایی‏هاى خود را در معرض تماشاى عموم قرار داد، دیگر چیزى براى جلب نظر ندارد. بنابراین، بدحجابی، هم از جهت جسمى و هم از جهت روانی، از زیبایى زن می‏کاهد و این خود عاملى در تشدید سرخوردگی و ناراحتى زن می‏باشد. اما به عکس، رعایت حجاب سبب افزایش زیبایى زن می‏شود. در روایتی، امام علی(علیه‌السلام) می‏فرماید: «عفّت و حجاب سبب افزایش و رشد زیبایی می‏شود.»۲۸ و نیز در روایتى دیگر می‏فرماید: «پوشش و حجاب براى حال زن بهتر است و سبب دوام زیبایى او می‏شود.»۲۹

غریزه حیا

خصیصه حیا و شرم به طور طبیعی، در زن بیش از مرد وجود دارد. به همین دلیل است که زن فطرتا و از روى طبع و غریزه، میل به پوشش بدن خود در مقابل نامحرم دارد و از برهنگى دچار اضطراب می‏شود. شواهد فراوانی در اسلام بر فطرى و غریزى بودن حیا براى زن وجود دارند و علاوه بر اینکه قرآن به این مطلب اشاره کرده، از نظر روان‏شناسی، زیست‏شناسى و جامعه‏شناسى نیز قابل اثبات است.

۱٫ دیدگاه اسلام درباره حیاى زن

قرآن در داستان حضرت آدم و حوّا، پس از اینکه می‏فرماید آن‏ها فریب شیطان را خوردند و از درخت ممنوعه تناول کردند، می‏فرماید: (فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَهَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِن وَرَقِ الْجَنَّهِ) (اعراف: ۲۲)، و هنگامى که از آن درخت چشیدند، زشتی‏ها و قسمت‏هاى پنهان اندامشان بر آن‏ها آشکار شد و (به سرعت) شروع به قراردادن برگ‏هاى درختان بهشتى بر خود کردند تا آن‏ها را بپوشانند.
از این داستان، به روشنى می‏توان فهمید که آدم و حوا هنگام برهنه شدن، مضطرب و پریشان شدند؛ زیرا براى رهایى از این حالت، به برگ‏هاى درختان پناه آوردند و خود را با آن‏ها پوشاندند و صبر نکردند تا لباس مناسبى به دست آورند. این در حالى است که اولا، آن‏ها همسر یکدیگر بودند و جایز بود در مقابل هم برهنه شوند. ثانیا، هیچ کس در آنجا نظاره‏گر آن‏ها نبود تا شرمندگی‏شان به خاطر او باشد. ثالثا، چون اولین انسان بودند، پوشش براى آن‏ها جنبه اکتسابى هم نداشت. بنابراین، تنها دلیل اضطراب ایشان از برهنگی، فطرى بودن حیا در آن‏ها بود و چون برهنگى خلاف فطرت است، اضطراب‏آور است.۳۰
اگر کسى بپرسد، از این آیات به دست می‏آید که «کشف عورت» خلاف فطرت است، نه «کشف حجاب»، در پاسخ گفته می‏شود: اولا، قرآن در اینجا سخن از کشف «سوءه» دارد. «سوءه» در لغت، به معناى چیزى است که انسان از آشکار شدن آن ناراحت می‏شود.۳۱ بنابراین، منظور قرآن از کلمه «سوءه» در سوره اعراف، آیه‏های۲۰ (سَوْءَاتِهِمَا)، ۲۲( سَوْءَاتُهُمَا)، ۲۶(سَوْءَاتِکُمْ) و ۲۷(سَوْءَاتِکُمْ)، جاذبه‏هاى جنسى آدم و حواست؛ زیرا در آیه ۲۶ همین سوره، خداوند از لباسى که «سوءات» انسان را می‏پوشاند، به «لباس تقوا» تعبیر کرده است و می‏فرماید: (یَا بَنِى آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاسا یُوَارِى سَوْءَاتِکُمْ وَرِیشا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِکَ خَیْرٌ.) و امام باقر(علیه‌السلام) آن را به «لباس عفاف» تعبیر می‏کند. «وَ اَمّا لِباسُ التَّقْوى فَالْعِفافُ.» ۳۲از این روایت معلوم می‏شود لباس عفاف یا پوشش عفیفانه به پوششى گفته می‏شود که جاذبه‏های جنسى انسان را بپوشاند، نه فقط عضو تناسلى را، و در واقع، علت اضطراب آدم و حوا، از بین رفتن عفاف و آشکار شدن جاذبه‏هاى جنسى آنان بود.
ثانیا، جاذبه‏هاى جنسى زن و مرد متفاوتند. در مرد، فقط اعضاى تناسلی، یا حداکثر بین ناف تا زانو، داراى جاذبه جنسی است (چنانکه بعضى از روایات آن را تأیید می‏کند)،۳۳ ولى در زنان، تمام بدن دارای جاذبه جنسى است. بنابراین، از این دو مقدّمه می‏توان به روشنى استدلال کرد که هرگونه برهنگى زن، به نظر قرآن، در تضاد با فطرت اوست و موجب اضطراب او می‏شود. به همین دلیل است که فریضه حجاب مخصوص زنان شده است و حجاب مردان در حد پوشیدن عضو تناسلى یا حداکثر بین ناف تا زانو می‏باشد.
در تأیید مطلب مزبور، یعنى اثبات مقدّمه اول، که منظور از «سوءه» جاذبه جنسى است، می‏توان گفت: کلمه «عورت»۳۴ نیز مانند کلمه «سَوءَه» به معناى جاذبه جنسى می‏باشد که در تعابیر دینى در مورد بدن زن به کار رفته است. در سوره نور آیه ۳۱ فرمود: بر زنان لازم نیست در مقابل کودکانى که از «عورت» زنان ـ یعنى از جاذبه‏هاى مربوط به زنان ـ آگاه نیستند، حجاب داشته باشند.۳۵ همچنین در روایتی، علت وجوب پوشش زن را عورت بودن او معرفى می‏کند. پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) می‏فرماید: «بدن زن عورت (داراى جاذبه جنسی) است که خانه‏اش پوشش آن است.»۳۶ معلوم است که کلمه «عورت» در اینجا نمی‏تواند به معنای خاص آن باشد، بلکه کنایه از آن است که بدن زن داراى جاذبه جنسى است و بهترین پوشش براى آن، بودن زن در خانه و کمتر ظاهر شدن در برابر نامحرم است.
بنابراین، چه در داستان آدم و حوا و چه در موضوع حجاب، تعبیر قرآن و روایت از بدن زن به «سوءه» و »عورت« دال بر این است که زن از برهنه کردن بدنش دچار ناراحتى و پریشانى و بلکه اضطراب می‏شود و این نشانه فطرى بودن حیا و در نتیجه پوشش و حجاب براى زن است.
از شواهد دیگر فطرى بودن صفت حیا در زن، داستان حضرت مریم(س) و حضرت یوسف(علیه‌السلام) است. قرآن در قصه حضرت مریم(س)، پس از اینکه می‏فرماید: مریم به اعجاز الهی، باردار شد و براى اینکه مردم نادان او را به فحشا و بی‏عفتى متّهم نکنند، از آنان فاصله گرفت تا دور از آن‏ها وضع حمل کند، می‏فرماید: (یَا لَیْتَنِى مِتُّ قَبْلَ هَذَا وَکُنتُ نَسْیا مَّنسِیّا) (مریم: ۲۳) (مریم آن‏قدر ناراحت شد که) گفت: اى کاش پیش از این، مرده بودم و بکلى فراموش می‏شدم! این سخن حاکى از نهایت پریشانى و ناراحتى زنى است که احساس مى کند از نظر مردم، حیا و عفتش لکه‏دار شده است، از این‏رو، آرزوى مرگ می‏کند. این نشان می‏دهد حیا تمام وجود اوست که با رفتن آن، جانش هم در حال از بین رفتن است و این غیر از فطرى بودن حیا، دلیل دیگرى ندارد. از این بیان معلوم می‏شود وقتى حیا در زن فطری باشد، پوشش و حجاب، که لازمه حیاست، نیز فطرى خواهد بود؛ زیرا امکان ندارد زنی داراى حیا باشد و آن‏گاه اجازه دهد نامحرم از نگاه کردن به بدن او لذت ببرد. به عبارت دیگر، ظهور و تبلور حیا در زن، به پوشش مناسب است. در واقع، عامل اصلى گرایش زن به حجاب و پوشش، تأمین یک نیاز درونى و فطرى به نام حیا و شرم است.
همچنین قرآن در قصه حضرت یوسف(علیه‌السلام) به حرکت فطرى زن عزیز مصر اشاره می‏کند که وقتى خواست از یوسف کام بگیرد، درها را بست (وَ غَلَّقَتِ الاَبْوابَ) (یوسف: ۲۳) تا کسى شاهد او نباشد. امام زین‏العابدین(علیه‌السلام) می‏فرماید: در این هنگام، آن زن با پارچه‏اى روى بت خود را پوشاند. یوسف از او پرسید: چرا این کار را کردی؟ گفت از بت حیا می‏کنم.۳۷ یوسف گفت: تو از بت حیا می‏کنی، ولى من از خدا حیا نکنم؟ از این موضوع مشخص می‏شود که حیا امرى فطرى است؛ زیرا هر زنى به طور فطرى و غریزی، چنین احساسى دارد.
همچنین در بعضى روایات آمده است که خداوند حیاى زن را نُه برابر حیاى مرد قرار داده؛ حضرت امیر(علیه‌السلام) فرمود: «خداوند ـ عزّوجل ـ شهوت جنسى را ده قسمت آفرید. نُه قسم آن را در زنان قرار داد و یک قسم آن را در مردان؛ و اگر خداوند ـ عزّوجل در آن‏ها به اندازه شهوت جنسی‏شان حیا و شرم قرار نمی‏داد، هر آینه به هر مردى نُه زن آویزان (وابسته) می‏شد.»۳۸
در روایت دیگری، حیاى زن را از این هم بیشتر می‏داند. ابو بصیر می‏گوید: از امام صادق(علیه‌السلام) شنیدم که می‏فرمود: «شهوت جنسى زن نود و نُه برابر مرد است، اما خداوند بر او حیا قرار داده است.» از این دو روایت استفاده می‏شود که در طبیعت و آفرینش زن، حیا بیش از مرد قرار داده شده و این از خصایص عَنْ ابى بصیر، قالَ سَمِعْتُ اَباعَبْدِاللّه (علیه‌السلام) یَقولُ: «فُضِّلَتِ الْمَرْأَهُ عَلَى الرَّجُلِ تِسْعَهً وَ تِسْعینَ مِنَ اللذَّهِ وَ لکِنَّ اللّهَ اَلْقى عَلَیْها الْحَیاءَ.»۳۹ فطرى اوست.

۲٫ دیدگاه زیست‏شناسى و روان‏شناسی درباره حیاى زن

زیست‏شناسان و روان‏شناسان هم به فطری بودن حیا در زن (و بلکه در جنس ماده) اذعان دارند. دکتر فخری، فیزیولوژیست مصری، در این‏باره می‏گوید: «اصل و مبدأ احساس حیا، همان احساس حیوانى جنس ماده در مورد حیاست و به همین جهت می‏بینیم نوعا احساس حیا در زنان از مردان قوی‏تر است».۴۰
مودودى نیز پس از شرح مفصّلى درباره اینکه تجاذب جنسى در انسان دایمى است، می‏نویسد: «در طبع زنان، در مقابل شهوت و جاذبیت جنسی، حیا و احتشام و امتناع نیز به ودیعت نهاده شده است، که در هر زنى کم و بیش وجود دارد. بدون شک، این غریزه امتناع و فرار در جنس ماده حیوانات دیگر نیز ظهور دارد، ولى در جنس ماده انسان بیشتر و شدیدتر است و این شدت به وسیله وضع غریزه حشمت و حیا در روان او، افزون گشته است».۴۱
برخى از روان‏شناسان معتقدند: حیا با آفرینش زن به هم آمیخته است و تطوّرات جسمى دوران بلوغ، که معمولا با بروز حالت روحى و روانى گوناگونى همراه است، عامل درونى حیا را به نمایش می‏گذارد. کتاب طبایع زنان درباره وضعیت روحى و روانى پسران و دختران در دوران انتقال از کودکى به نوجوانى (دوران بلوغ) می‏نویسد: «فرق بین این دو جنس خیلى زیاد است؛ مثلا، دختر در این سن متانت خویش را دارد و در نهایت، رشد و وقار زندگى می‏نماید، در حالى که پسر سال‏هاى دراز دیگرى لازم دارد تا عاقل گردد.»۴۲ سپس در مورد آثار بلوغ در دختران می‏گوید: «خجالت در او (دختر) زیاد و تأمّلش در حرکات و اطوار خویش فوق‏العاده گردیده و میلش به انفراد و تنهایى زیاد خواهد شد.»۴۳
بنابراین، وقتى حیا در زن فطرى باشد، حجاب و پوشش هم، که از آثار و نتایج آن است، فطرى خواهد بود. منتسکیو (C.L.D.S.Montesquieu) می‏گوید: «تمام ملل جهان در این عقیده مشترکند که زن‏ها باید حجب و حیا داشته باشند تا بتوانند خوددارى کنند. علتش این است که قوانین طبیعت این‏طور حکم کرده است و لازم دانسته زن‏ها محجوب باشند و بر شهوات غلبه نمایند. طبیعت مرد را طورى آفریده که تهوّرش زیادتر باشد، ولى زن طورى آفریده شده که خوددارى و تحمّلش زیادتر باشد. بنابراین، هرگز نباید تصور کرد افسار گسیختگى زن‏ها بر طبق قوانین طبیعى است، بلکه افسار گسیختگى بر خلاف قوانین طبیعت می‏باشد و بر عکس، حجب و حیا و خوددارى مطابق قوانین طبیعت است؛ زیرا طبیعت ما را طورى آفریده که به نقص خود پی‏ببریم و به همین جهت است که داراى حجب و حیا هستیم؛ زیرا حجب و حیا همانا خجلتى است که شخص از نقص و عدم کمال خود دارد.»۴۴

۳ـ دیدگاه جامعه‏شناسى درباره حیاى زن

بررسى جامعه‏شناختى و تاریخى حجاب نیز فطرى بودن حیا در زن را به اثبات می‏رساند؛ زیرا بنابر گواهى متون تاریخی، در اکثر قریب به اتفاق ملت‏ها و آیین‏هاى جهان، حجاب در بین زنان معمول بوده است؛ هرچند در طول تاریخ، فراز و نشیب‏هاى زیادى را طى کرده و گاهى با اعمال سلیقه حاکمان، تشدید یا تخفیف یافته، ولى هیچ‏گاه به طور کامل از بین نرفته است. مورّخان به ندرت، از اقوام بدوی، که زنانشان داراى پوشش مناسب نبوده و یا به صورت برهنه در اجتماع ظاهر می‏شدند، یاد می‏کنند.
دانشمندان، تاریخ حجاب و پوشش زن را به دوران ما قبل تاریخ و عصر حجر نسبت می‏دهند. کتاب زن در آینه تاریخ پس از طرح مفصّل علل و عوامل تاریخى حجاب، می‏نویسد: «با توجه به علل ذکر شده و بررسى آثار و نقوش به دست آمده، پیدایش حجاب به دوران پیش از مذاهب مربوط می‏شود و به این دلایل، عقیده عده‏اى که می‏گویند مذهب موجد حجاب می‏باشد صحّت ندارد، ولى باید پذیرفت که در دگرگونى و تکمیل آن بسیار مؤثر بوده است».۴۵
نتیجه‏اى که از این مطلب می‏توان گرفت این است که گرایش زنان در طول تاریخ و در خلال فرهنگ‏ها و تمدن‏هاى گوناگون، و حتی بعضا متضاد، به حجاب و پوشش، این حقیقت را به اثبات می‏رساند که حیا، که تبلور آن حجاب زن در مقابل نامحرم است، ریشه در فطرت و غرایز زن دارد و به همین دلیل، یک خصیصه ‏مشترک‏ در بین‏ تمام‏ زنان‏ بوده ‏است.

حیا و سلامت روانى

شکى نیست که وجود حیا در زن تأثیرات بسیار مثبتى بر روح و روان وى دارد. عفاف و پوشیدگى همچون سد و حفاظى است که زن در سایه آن از هر ذلّت و تحقیرى در امان می‏ماند. دین اسلام با واجب کردن حجاب، نمی‏خواهد زن بازیچه دست شهوت‏پرستان باشد و ارزش او به میزانى تنزّل کند که تنها وسیله‏اى براى اطفاى شهوات به حساب آید. اسلام خوشی‏هاى مشروع را براى زن می‏پسندد و البته تأمین آن را در سایه حیا و عفت قرار می‏دهد. عفاف، که ثمره حجاب و پوشش است، عامل آرامش و سکون انسان و دور ماندن او از عوامل اضطراب و در نهایت، موجب رضایت وجدان است. چه بسیارند عوامل ناامنى فکرى و ذهنى که عفاف مانع بروز آن‏هاست. عفاف موجب احساس امنیت و شرف آدمى است و باعث می‏شود که آدمى بتواند در طول حیاتش درست فکر کند و نیکو تصمیم بگیرد.
زن به دلیل اینکه عواطف و احساسات قوی‏ترى نسبت به مرد دارد، از نظر روانى نفوذپذیرتر از مرد است؛ یعنى بیش از مرد از عوامل بیرونى متأثر مى شود. این تأثّر و نفوذپذیرى وقتى از یک منبع، یعنى از سوى شوهر باشد، باعث می‏شود وحدت و یگانگى روانى زن حفظ شود، ولى وقتى زن بدون حجاب در اجتماع مردان نامحرم حاضر می‏شود، به آسانى تحت تأثیر روانى و عاطفى آنان قرار می‏گیرد و وحدت روانى او از بین می‏رود و با از بین رفتن وحدت روانی، دچار اضطراب و آشفتگى می‏شود.۴۶
در منابع اسلامی، درباره برخى از آثار روانى حجاب و بی‏حجابى مطالب زیادى وجود دارند؛ مثلا، در آیه ۶۰ سوره «نور» درباره فلسفه حجاب می‏فرماید: (وَ اَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ)؛ و اگر «زنان» خود را بپوشانند براى آن‏ها (خیر) بهتر است. کلمه «خیر»، که به معناى سود و نفع است، به دلیل اطلاقش، هم شامل نفع مادى می‏شود و هم نفع معنوى. در آیه ۵۳ سوره احزاب، سود و نفع حجاب مشخص‏تر بیان شده است: (ذلِکُمْ اَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ) این کار (حفظ حریم بین زن و مرد) براى پاکى دل‏هاى شما و آن‏ها بهتر است. بنابراین، می‏توان گفت: طبق این دو آیه، اثر مهم حجاب براى زن، طهارت و پاکی قلبى است که مقدّمه‏اى براى رسیدن به سلامت قلبى (قلب سلیم) است و در روان‏شناسی، از آن به «سلامت روانی» تعبیر می‏شود.
همچنین در آیه ۳۰ سوره «نور» درباره تأثیر حفظ عفّت مرد به واسطه نگاه آلوده نکردن به زن می‏فرماید: (وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِکَ اَزْکى لَهُمْ)؛ و عفاف خود را حفظ کنند. این براى آنان پاکیزه‏تر است.
در روایات نیز به تأثیر روانى حجاب بر زن اشاره شده است. امام علی(علیه‌السلام) در وصیت خود به امام حسن(علیه‌السلام) می‏فرماید: «(زنان را) در پرده حجاب نگاه دار تا نامحرمان را ننگرند؛ زیرا سخت‏گیرى در پوشش، عامل سلامت و استوارى آنان است.»۴۷
همچنین آن حضرت در حدیث دیگری می‏فرماید: «پوشش و حجاب براى حال زن بهتر است و سبب دوام زیبایى او می‏شود.»۴۸ منظور از حال زن در این حدیث، وضعیت روانى اوست که رعایت حجاب سبب تعادل بهتر آن می‏شود. و نیز پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله) می‏فرماید: «بهترین زنان شما زنان پاک‏دامن و عفیف هستند.» این روایت نیز همان چیزى را می‏گوید که در آیه ۶۰ سوره «نور» گذشت.۴۹

پی نوشتها :

۱ ـ علی‏بن حسام‏الدین المتقی، کنزالعمّال فى سنن‏الاقوال و الافعال، انتشارات مؤسسه الرساله، ج ۳، ص۱۲۱٫
۲ ـ عبدالواحد آمدی، غررالحکم و دررالکلم، بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، حدیث ۱۱۶۸٫
۳ ـ Exhibitionism.
4 ـ یا اَیَّتها النفسُ المُطمَئِنَه اِرجَعى اِلى رَبِّکَ راضیهً مرضیهً» (فجر: ۲۷و ۲۸) تو اى روح آرام یافته! به سوی پروردگار بازگرد، در حالى که هم تو از او خشنودى و هم او از تو خشنود است.
۵ ـ یَومَ لایَنفَع مال و لابنون الاّ من اتَى اللّه بقلب سلیم (شعراء: ۸۸و ۸۹٫
۶ ـ مرتضى مطهری، نظام حقوقى زن در اسلام، تهران، صدرا، ۱۳۷۹، ج ۱۹، ص۴۳۶٫
۷ ـ «خُلِقَتِ الْمَرْأَهُ مِنَ الرِّجالِ وَ اِنَّما هَمُّها فِى الرِّجالِ»؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل‏الشیعه، قم، موسسه آل‏البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۹ق، ج ۲۰، ص۶۴٫
۸ ـ جینا لمبروزو، روح زن، ترجمه پری حسام شه رئیس، تهران، دانش، ۱۳۶۹، ص ۱۵٫
۹ ـ همان، ص ۴۲٫
۱۰ ـ همان، ص ۴۴٫
۱۱ ـ ویل دورانت، لذات فلسفه، ترجمه عباس زریاب، تهران، انتشارات سازمان آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۹، ص۲۲۳٫
۱۲ ـ «اَلْوَدُودُ الْعَفیفَهُ، اَلْعَزیزَهُ فى اَهْلِها، اَلذَّلیلَهُ مَعَ بَعْلِها، اَلْمُتَبَرِّجَهُ مَعَ زَوجِها، الْحِصانُ مَعَ غَیْرِهِ.»؛ محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷، ج ۵، ص۳۲۴٫
۱۳ ـ «لایَنْبَغى لِلْمَرأهِ اَنْ تُعَطَّلَ نَفْسَها وَلو اَنْ تَعَلَّقَ فى عُنُقِها قَلادَهً، وَ لایَنْبغى لَها اَنْ تَدَعَ یَدَها مِنَ الْخِضابِ وَ لَوْ اَنْ تَمْسَحَها بِالْحَناءِ مَسْحا وَ اِنْ کانَتْ مُسِنَّهً.»؛ شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۴، ص ۴۵۹٫
۱۴ ـ همان.
۱۵ ـ محمدبن یعقوب کلینی، پیشین، ج ۶، ص۴۷۵٫
۱۶ ـ «لاتُمَلَّکُ الْمَرْأَهُ مِنَ الْاَمْرِ ما یُجاوِزُ نَفْسَها، فَاِنَّ ذلِکَ اَنْعَمُ لِحالِها وَ اَرْخی لِبالِها وَ اَدْوَمُ لِجَمالِها، فَاِنَّ الْمَرْأَهَ رِیْحانَهٌ لَیْسَتْ بِقَهْرَمانَهٌ.»؛ شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۲۰، ص۱۶۸٫
۱۷ ـ «اَمّا ذاتُ الْبَعْلِ فَتَزَیَّنَ لِزَوجِها وَاَمّا غَیرُ ذاتِ الْبَعْلِ فَلا یُشْبِهُ یَدَهُ یَدَ الرِّجالِ.»؛ همان، ج ۲، ص۹۷٫
۱۸ ـ قال رَسُولُ اللهِ(صلى الله علیه و آله) لِلرِّجالِ: قَصُّوا اَظافیرَکُمْ، وَلِلنِّساءِ اُتْرُکْنَ فَاِنَّهُ اَزْیَنُ لَکُنَّ.»؛ محمدبن یعقوب کلینی، پیشین، ج ۶، ص۴۹۱٫
۱۹ ـ حسن بن یوسف حلّی، تذکرهالفقهاء، قم، آل‏البیت لاحیاء التراث، ۱۳۶۸، ج ۲، ص۶۰۹٫
۲۰ ـ شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۴، ص۳۸۰٫
۲۱ ـ «جَعَلَ اللهُ الذَّهَبَ فی الدُّنْیا زینَهَ النِّساءِ فَحرَّمَ عَلَى الرِّجالِ لُبْسَهُ.» همان، ص ۴۱۴٫
۲۲ ـ محمدبن یعقوب کلینی، پیشین، ج ۵، ص۳۲۴٫
۲۳ ـ شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۲۰، ص۱۶۷٫
۲۴ ـ مرتضى مطهری، مسئله حجاب، تهران، صدرا، ۱۳۷۹، ص۴۳۴٫
۲۵ ـ به نقل از شولتز۱۹۹۰٫
۲۶ ـ جینا لمبروزو، پیشین، ص۲۴٫
۲۷ ـ نوال السعداوی، چهره عریان زن عرب، ترجمه حمید فروتن و رحیم مرادی، ۱۳۵۹، ص۱۶۷٫
۲۸ ـ «زَکاهُ الْجَمالِ اَلْعِفافُ.»؛ میرزا حسین نوری، مستدرک‏الوسایل، بیروت، موسسه آل‏البیت لاحیاء التراث، ج۷، ص۴۶٫
۲۹ ـ «صِیانَهُ الْمَرْأَهِ اَنْعَمُ [لِحالِها وَ اَدْوَمُ] لِجَمالِها.»؛ همان، ج ۱۴، ص ۲۵۵٫
۳۰ ـ محسن قرائتی، تفسیرنور،ج۴، ص۳۵٫
۳۱ ـ سیدمصطفى حسینى دشتی، معارف و معاریف، قم، دانش، ۱۳۷۶٫
۳۲ ـ سیدهاشم بحرانی، تفسیر البرهان، بیروت، انتشارات مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۹۹۹٫
۳۳ ـ شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۲، ص۴۰٫
۳۴ ـ «ورت» در لغت، به معناى عضوى است که شخص به سبب شرم، آن را می‏پوشاند. (ر.ک: سیدمصطفى حسینى دشتی، پیشین، ج ۷، ص۵۴۴).
۳۵ ـ سید محمدحسین طباطبائی، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوى همدانی، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳، ج ۱۵، ص۱۵۷٫
۳۶ ـ «اَلْمَرْاَهُ عَورَهٌ سَتْرُها بَیْتُها« (زاهد ابی‏الحسین ورّام، تنبیه‏الخواطر و نزههالنواظر المعروف بمجموعه ورّام، تهران، ۱۳۷۶ق، ج ۲، ص۱۱۹٫
۳۷ ـ ابوالفضل رشیدالدین میبدی، تفسیر کشف‏الاسرار و عدهالابرار، تهران، امیرکبیر، ۱۴۰۹ق، ج ۵، ص ۵۱٫
۳۸ ـ «عَنْ اَصْبَغِ بْنِ نُباتَه قال، قالَ اَمیرُالْمُؤمِنینَ\”(علیه‌السلام): خَلَقَ اللّهُ ـ عَزَّوَجَلَّ ـ الشَّهْوَهَ عَشَرَهَ اَجْزاءٍ فَجَعَلَ تِسْعَهُ اَجْزاءٍ فِى النِّساءِ وَ جُزْءً واحِدا فِى الرِّجالِ وَ لَولا ما جَعَلَ اللّهُ ـ عَزَّوَجَلَّ ـ فیهِنَّ مِنَ الْحَیاءِ عَلى قَدْرِ اَجْزاءِ الشَّهْوَهِ لَکانَ لِکُلِّ رَجُلٍ تِسْعُ نِسْوَهٍ مُتَعَلِّقاتٍ بِهِ.» (شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۲۰، ص ۶۳٫
۳۹ ـ همان.
۴۰ ـ به نقل از: على محمدى آشنایی، حجاب در ادیان الهی، قم، اشراق، ۱۳۷۳، ص۲۶٫
۴۱ ـ ابوالاعلى المودودی، الحجاب، بیروت، مؤسسهالرساله، ص ۱۴۰٫
۴۲ ـ حسینى نجفى به نقل از: على محمدی آشنایی، پیشین، ص ۲۶٫
۴۳ ـ همان.
۴۴ ـ منتسکیو، روح‏القوانین، ترجمه علی‏اکبر مهتدی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۲، ص ۴۴۲٫
۴۵ ـ ر.ک: علی‏اکبر علویقی، زن در آینه تاریخ، تهران، ۱۳۵۷٫
۴۶ ـ زینب جلالی، جزوه حجاب از دیدگاه روان‏شناسی، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى (رحمه‌الله)،۱۳۸۲٫
۴۷ ـ «وَاکْفُفْ عَلَیْهِنَّ مِنْ اَبْصارِهِنَّ بِحِجابِکَ اِیّاهُنَّ، فَاِنَّ شِدَّهَ الْحِجابِ اَبْقی عَلَیْهِن.َّ» (نهج‏البلاغه، ترجمه سیدرضی، نامه۳۱)
۴۸ ـ «صِیانَهُ الْمَرْاَهِ اَنْعَمُ لِحالِها وَ [اَدْوَم] لِجَمالِها» (میرزا حسین‏نوری، پیشین، ج ۱۴، ص۲۵۵٫
۴۹ ـ «خَیْرُ نِسائِکُمْ اَلْعَفیفَهُ» (محمدبن یعقوب کلینی، پیشین، ج ۵، ص۳۲۴)

منبع:سایت قبس, مجله معرفت , شماره ۸۷ ( ویژهنامه روان شناسی)
نویسنده:عباس رجبى

همچنین ببینید

«مشاوره» برای روز مشکلات نیست

متأسفانه برخی افراد برای مسائل ظاهری زندگی، از قبیل خرید ماشین و منزل و وسایل ...

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *