جایگاه زن در اشعار پروین اعتصامی

جایگاه زن در اشعار پروین اعتصامی

حقوق زن در اندیشه و تفکر پروین اعتصامی جایگاهی خاص دارد. اگرچه این مسئله باعث آن نشده است که او به دنبال برتری دادن زن به مرد و افراط گرایی شود. مسائل مربوط به امور زنان باعث شد تا وی پایان نامه تحصیلی خود را که در جشن فارغ التحصیلی قرائت نمود، به این مسئله اختصاص دهد.

 

 

محمد رادمرد

زندگی

رخشنده اعتمادی معروف به «پروین اعتصامی» در ۲۵ اسفند سال ۱۲۸۵ در شهر تبریز دیده به جهان گشود. اگرچه در همان دوران کودکی به اتفاق پدر و مادر خود به تهران مهاجرت نمود و در این شهر ساکن شد. پرورش زیر نظر پدری فرهیخته که دوستانی دانشمند همچون ملک الشعرای بهار داشت سبب شد تا از همان ابتدای کودکی ذوق و اشتیاق او به شعر مورد توجه قرار گیرد. از همین رو وی از سن هشت سالگی شروع به سرودن شعر نمود. تحصیل  در مدرسه آمریکایی دختران تهران و بعدها کار در کتابخانه دانشسرای عالی(۱۳۱۴) او را از دیگر زنان جامعه ای که در آن می زیست متمیایز ساخت. پروین به شهرتی زود هنگام دست یافت. از همین رو بود که در سال ۱۳۰۴ زمانی که تنها ۱۹ سال داشت رضاشاه از او خواست تا به دربار بیایید و  معلمی فرزندانش را بر عهده گیرد.کاری که او از انجامش امتناع کرد.]۱[

پروین در سال ۱۳۱۳ با پسر عموی خود که فردی نظامی با روحیات خشک بود، ازدواج کرد. این ازدواج او را از پدر و مادرش در تهران جدا کرد و راهی کرمانشاه، محل خدمت شوهرش نمود. اما تفاوت عمیقی که میان روحیات این دو نفر بود باعث شد تا در حالی که تنها چهار ماه از ازدواجشان می گذشت، ناچار گردد از همسر خود جدا شود. دو سال پس از این واقعه و یک سال پس از ورود او به کتابخانه دانشسرای عالی بود که پروین نشان عالی لیاقت را از وزارت معارف دریافت نمود. اگرچه او با بی اعتنایی نسبت به این نشان اعلام کرد«شایسته تر از من بسیارند».]۲[

مرگ پدر در دی ماه ۱۳۱۶ یکی از حزن انگیزترین وقایع زندگی پروین بود؛ چرا که او بسیار به پدر خود مدیون و ابسته بود. پس از آن نیز عمر پروین چندان به درازا نیانجامید. او در روزهای ابتدایی سال ۱۳۲۰ و در حالی که تنها سی و پنج سال از عمر پر برکتش می گذشت به بیماری حصبه دچار شد و سرانجام در ۱۶ فروردین ۱۳۲۰ با زندگی وداع نمود و در حرم متبرک حضرت معصومه در کنار مقبره پدرش به خاک سپرده شد. اجل اگر کمی بیشتر به او فرصت می داد، می توانست سقوط رژیم استبدادی رضاشاه را که او بسیار در نقدش سروده بود را به چشم ببیند.

 

جایگاه زن در اشعار پروین اعتصامی

حقوق زن در اندیشه و تفکر پروین اعتصامی جایگاهی خاص دارد. اگرچه این مسئله باعث آن نشده است که او به دنبال برتری دادن زن به مرد و افراط گرایی شود. مسائل مربوط به امور زنان باعث شد تا وی پایان نامه تحصیلی خود را که در جشن فارغ التحصیلی قرائت نمود، به این مسئله اختصاص دهد. عنوان رساله او «زن و تاریخ» بود. « او در این متن از ظلمی که مرد به شریک زندگی خود می کند و از وضعیت سیاه و نکبت بار و پر رنج زنان مشرق زمین سخن گفت و شرط رهایی این ملت ها را تعلیم و تربیت درست زن و مرد اعلام کرد».]۷[ حمایت از حقوق زنان در اشعار پروین نیز نمود دارد. «اشعار پروین جزو اولین فریادهای زن علیه فشارهای جامعه ای است که زن را از خود رانده و برای او موجودیت و هویتی در نظر نگرفته است. پروین به عنوان شاعر، وظیفه خویش می داند که زنان ایران را از وضعیتی که در گذشته داشته اند آگاه کند…»]۸[ شعر او با عنوان «زن در ایران» مهمترین شعری است که او در رابطه با زنان سروده است. این شعر بیش از هر چیز به مقوله لزوم تعلیم و تربیت زنان اشاره دارد:

زن در ایران، پیش ازین گوئی که ایرانی نبود

پیشه اش، جز تیره روزی و پریشانی نبود

دادخواهی های زن می ماند عمری بی جواب

آشکارا بود این بیداد، پنهانی نبود

میوه های دکه دانش فراوان بود لیک

بهر زن هرگز نصیبی زین فراوانی نبود

در قفس می آرمید و در قفس می داد جان

در گلستان، نام ازین مرغ گلستانی نبود

یا در جای دیگری درباره  زنان و اهمیت و لزوم تربیت و تعلیم زن  چنین می سراید:

زنی که گوهر تعلیم و تربیت نخرید

فروخت گوهر عمر عزیز را ارزان

اشعار بالا به خوبی نشان می دهد که پروین تا چه حد دغدغه نیمی از پیکره جامعه را که خود نیز جزئی از آنان بود داشت. همچنین روشن است که او تنها درمان درد مهجوری زنان را در ایجاد فرصت برای تعلیم و تربیت آنان می داند.

 

وجه سیاسی- اجتماعی اشعار پروین

پروین اعتصامی اگرچه مستقیم و آشکار به نقد سیاسی و اجتماعی جامعه و حکومت زمانه خود نپرداخت و همچون بسیاری از شاعران ورود مستقیمی به عرصه سیاسی نداشت و همچنین هیاوهوی سیاسی نیز به راه نیانداخت، اما نقد پنهان سیاست و جامعه ای که در آن می زیست، به کرات در اشعار وی مشاهده می شود. شعر او تنها در جهت زیبایی شعر و برای سیر در وادی تخیل نیست. با خواندن اشعار او به طور بارز در می یابیم که او  دغدغه بهبود جامعه ای که در آن زندگی می کند را دارد و از این رو به نقد آن می رود و نقاط تیره و تار آن را به تصویر می کشد. چهره شدن پروین در میان خیل شاعران زمانه اش و حتی پس از آن به خوبی بیانگر آن است که وی توانسته تصویری روشن از این جامعه غوطه ور در استبداد، فساد و عقب ماندگی را ترسیم نماید. شیوه ای شاعرانه ای که پروین به وسیله آن به نقد جامعه و حکومت می رود، «مناظره» است. مراد از مناظره گفتگویی است که به صورت انتقادی و چالش بر انگیز میان دو انسان، یا دیگر موجودات زنده و یا حتی اشیاء انجام می شود. اگرچه این مناظرات در عالم تخیل صورت می گیرد، لیکن برای جامعه ای که سرشار از مشکلات سیاسی اجتماعی است، نقدی سازنده محسوب می شود. به عبارت بهتر پروین با استفاده از شیوه مناظره «در جامعه ای نابهنجار، که امکان طرح بی پرده تناقضات سیاسی- اجتماعی وجود نداشت به مبارزه پنهان پرداخت».]۳[

«دزد و قاضی»، «دزد خانه»، «اشک یتیم»، «پایه و دیوار»، «ای رنجبر»، «تیره بخت»، «شکایت پیر زن»، «دکان ریا»، «زن در ایران»، «شیر و گربه»، «اندوه فقر»، «ستم اغنیاء»، «مست و هشیار»، «دیوانه و زنجیر»، «نامه به انوشیروان» و «مقام زن» از جمله مهمترین اشعار پروین اعتصامی است که بار سیاسی و اجتماعی دارند. در ادامه و برای نمونه به سه شعر او اشاره ای کوتاه می کنیم:

در شعر «ای رنجبر» او قشر تحت ستم جامعه را خطاب قرار می دهد:

از حقوق پایمال خویش کن پرسشی

چند می ترسی ز هر خان و جناب ای رنجبر

مردم آنانند کز حکم و سیاست آگهند

کارگر کارش غم است و اضطراب ای رنجبر

هر چه بنویسند حکام اندر این محضر رواست

کس نخواهد خواستن زیشان حساب ای رنجبر

در شعر «دزد و قاضی»، دزدی که مورد بازجویی قاضی قرار گرفته، صراحتا قاضی را متهم می کند:

تو قلم بر حکم داور می بری

من ز دیوار و تو از در می بری

دست من بستی برای یک گلیم

خود گرفتی خانه از دست یتیم

من به راه خود ندیدم چاه را

تو بدیدی، کج نکردی راه را

دزد اگر شب گرم یغما کردن است

دزدی حکام روز روشن است

در شعر «شکایت پیرزن»، پیرزنی از قباد، پادشاه سلسله ساسانی ، در روزی که به شکار رفته، اینچنین گلایه می کند:

دزدم لحاف برد و شبان گاو پس نداد

دیگر به کشور تو، امان و پناه نیست

سنگینی خراج به ما عرصه تنگ کرد

گندم تو راست، حاصل ما غیر کاه نیست

سختی کشی ز دهر، چو سختی دهی به خلق

در کیفر فلک، غلط و اشتباه نیست

نکته ای که در تمام اشعار پروین اعتصامی یافت می شود این است که در اشعار وی عدالت اجتماعی بر آزادی سیاسی ارجحیت دارد. ]۴[قطعا این مسئله به دوره زمانی و بسترهای جامعه ای که پروین در آن می زیست و همچنین شیوه و نگاه پروین به مسائل سیاسی و اجتماعی مربوط می شود. نکته دیگری که در اشعار پروین می بایست مورد توجه قرار گیرد اینکه «پروین بدبینی شدیدی نسبت به حکومت و مقامات آن داشت. برخورد وی با حکومت و نهادهای آن همیشه انتقادی است. این نگاه گاهی چنان شدید می شود که کجروی های اجتماعی و انحرافات آن را در اصل نه از افراد بزهکار بلکه ناشی از عمل حکومت و مقامات و فساد و تباهی رایج در دستگاه های آن می داند».]۵[

در پاسخ به مشکلات سیاسی و اجتماعی که در جامعه وجود دارد، پروین تلاش می کند تا از طریق پند و اندرز مردم به آنچه راه و شیوه صحیح است، آنان را راهنمایی کند. او در این راه تماما به فرهنگ و باورهای جامعه خود، توجه دارد. در واقع «نقش تعلیم و تربیت در انسان سازی و دغدغه پروین نسبت به اصلاح ساختارهای اخلاق جامعه، با تکیه بر دین و فرهنگ اسلامی، باعث شده تا با نگرشی اصلاحی و دقیق، درد جامعه خویش را تشخیص دهد و برای درمان آن، داروی پند و اندرز را در قالب شعر تجویز کند».]۶[

 

 

نمونه ای از اشعار پروین اعتصامی

اشک یتیم:

روزی گذشت پادشهی از گذرگهی

فریاد شوق بر سر هر کوی و بام خاست

پرسید زان میانه یکی کودکی یتیم

کاین تابناک چیست که بر تاج پادشاست؟

نزدیک رفت پیرزنی گوژپشت و گفت

این اشک دیده من و خون دل شماست

آن پارسا که ده خَرَد و مِلک، رهزن است

آن پادشاه که مال رعیت خورَد گداست

برقطره سرشک یتیمان نظاره کن

تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست

پروین، به کجروان، سخن از راستی چه سود

کاو آن چنان کسی که نرنجد ز حرف راست

 

منابع:

۱-محمود نامنی، زندگی و اشعار پروین اعتصامی، تهران، آسیم، ۱۳۸۷، ص۲۵-۲۶

۲- همان، ص ۲۹

۳-مهدی ممتحن و گرد آفرین محمدی، پروین اعتصامی در گذرگاه ادبیات تعلیمی ، سال سوم، شماره دهم، تابستان ۱۳۹۰، ص ۱۲۴

۴-حمید احمدی، سیاست، حکومت و عدالت در شعر پروین اعتصامی، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال چهارم، شماره سوم، تابستان ۱۳۸۸، ص ۴۴

۵-همان، ص۴۳

۶-مهدی ممتحن و گردآفرین محمدی، همان، ص ۱۲۵

۷-پروانه طاهری، زندگی نامه شاعران و نویسندگان ایران زمین، ویراستار: مونا ناصر المعمار، تهران، انتشارات معراب دانش، ص ۴۸

۸- مریم صادقی گیوی و بهاره پرهیزگاری، تبین مولفه های هویت سنتی و مدرن زن در شعر پروین اعتصامی، فصلنامه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره بیستم، بهار ۱۳۹۰، ص ۲۱۳

به نقل از سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی