حیا، فطری یا اکتسابی؟

 

یکى از امتیازات انسان، در مقایسه با موجودات دیگر، تهیه پوشش مناسب براى اندام خویش است . بر این اساس، لباس پوشیدن یکى از شؤون و ویژگى‏هاى انسان است . لباس، افزون بر حفظ انسان از سرما و گرما و برف و باران و یارى دادن وى در حفظ عفت و شرم، در آراستگى و زیبایى آدمى نیز نقشى مهم ایفا مى‏کند و مى‏توان آن را نشان دهنده گرایش اعتقادى فرد و تعلق وى به فرهنگى خاص دانست . قرآن کریم ضمن نعمت و هدیه خداوند خواندن لباس به کارکردهاى مختلف آن اشاره مى‏کند و مى‏فرماید: «اى فرزندان آدم، براى شما لباسى فرو فرستادیم که اندام شما را مى‏پوشاند و مایه زینت‏شما است و لباس تقوا بهتر است . این از آیات خداوند است . باشد که متذکر شده پند گیرید .» (۱)

 

در کتاب مقدس نیز مى‏خوانیم: «چون زن دید که آن درخت‏براى خوراک نیکو است و به نظر خوش‏نما و درختى دلپذیر، دانش افزا . پس از میوه‏اش گرفته بخورد و به شوهر خود نیز داد و او خورد . آنگاه چشمان هر دوى ایشان باز شد و فهمیدند که عریانند . پس برگ‏هاى انجیر به هم دوخته، سترها براى خویشتن ساختند . . . . و خداوند، رخت‏ها براى آدم و زنش از پوست‏بساخت و ایشان را پوشانید . (۲)

بر اساس پژوهش‏ها، از آغاز پیدایش انسان، هر یک از زن و مرد کوشیده است تا پوشش مناسب خود را تهیه کند . آدمى نخست‏با برگ درختان، سپس با پوست‏حیوانات و بعدها با دست‏بافت‏هاى خود، خویش را پوشاند . (۳)

خوشبختانه با پیشرفت صنعت و دست‏یافتن به منابع و ابزار جدید، پوشش نیز از تغییرات تکاملى بهره‏مند گردید و انسان به پوشاک مناسب‏تر دست‏یافت . نکته قابل توجه آن است که اگر چه حیات آدمیان از همان آغاز با «پوشش‏» پیوند خورده است، به دلیل وجود نوعى احساس حیاى طبیعى در جنس ماده، زنان در طول تاریخ در امر پوشش تلاش و جدیت‏بیش‏تر از خود نشان داده‏اند . (۴) دانشمندان، در مورد علت اشتیاق و جدیت‏بیش‏تر زنان، نظرهاى گوناگون ارائه داده‏اند. بسیارى ریشه اشتیاق بیش‏تر زنان به پوشش را طبیعت آنان دانسته‏اند . ویل دورانت مى‏گوید: «شرمگینى، خاص نوع انسان نیست و شباهت آشکارى دارد به کراهت‏حیوان ماده از جفت‏شدن در غیر فصل جفت‏جویى یا خارج از حد معتدل آن . مسلما ریشه شرمگینى نیز از همین جا است .» (۵)

 

در مقابل، ویلیام جیمز، روان‏شناس معروف، حیا را امرى اکتسابى مى‏داند و مى‏نویسد: «زنان دریافتند که دست و دلبازى مایه طعن و تحقیر است و این امر را به دختران خود یاد دادند . . . .» یکى از محققان سبب گرایش زنان به حیا را چنین توضیح داده است: «خوددارى از انبساط و امساک در بذل و بخشش، بهترین سلاح براى شکار مردان است . . . مرد جوان به دنبال چشمان پر از حیا است و بى آن که بداند، حس مى‏کند که این خوددارى ظریفانه از یک لطف و دقت عالى خبر مى‏دهد .» (۶) شوپنهاور نیز حیاى زن را رهاورد پیمان پنهانى زنان براى افزایش ارزش و جذابیت‏خود و وادار ساختن مرد به جست و جو مى‏داند . (۷) طبق این دیدگاه، حیا امرى غریزى نیست . به نوعى در نهاد زنان ریشه دارد و از سرشت‏خاص آنان بر مى‏خیزد .

به هر حال، به گواهى متون تاریخى، در میان اکثر قریب به اتفاق ملت ها و کشورهاى جهان حجاب زنان معمول بوده است . مورخان، به‏ندرت از اقوامى بدوى که زنانشان داراى حجاب مناسب نبوده یا برهنه در اجتماع ظاهر مى‏شدند، نام مى‏برند . تعداد این اقوام آن قدر اندک است که در مقام مقایسه قابل ذکر نیستند . (۸)

حجاب زنان در طول تاریخ، فراز و نشیب‏هاى بسیار دیده و در سایه فرهنگ‏ها و سلیقه‏هاى حاکمان و متنفذان مذهبى تشدید یا تخفیف پذیرفته، ولى هماره تداوم یافته و هیچ‏گاه به طور کامل از میان نرفته است . بسیارى از مؤرخان به گستردگى دامنه حجاب و رواج آن در بین زنان اشاره کرده‏اند . فرید وجدى با تصریح به قدمت‏حجاب، با استناد به دایره‏المعارف لاروس، گزارشى مفصل از پوشاندن صورت و همه اندام‏ها توسط زنان یونانى و فنیقى ارائه مى‏دهد و از رواج حجاب در میان زنان اسبرطا، سیبرى، آسیاى صغیر، فارس و عرب سخن مى‏گوید . (۹)

 

بسیارى از متفکران، برابر آیات قرآن و کتاب مقدس – آدم و حوا بدون حضور ناظرى بیگانه از برهنگى احساس شرم کردند و بدون آن که تحت تاثیر هیچ آموزه، فرمان یا تذکرى قرار گیرند، به وسیله برگ‏هاى درختان بهشتى به سرعت‏خود را پوشاندند – راز رویکرد انسان به پوشش را نهاد و فطرت او دانسته‏اند; زیرا اولا، نخستین انسان‏ها به طور فطرى به پوشش روى آورده‏اند . ثانیا، گزارش‏هاى موجود به خوبى اثبات مى‏کند که حجاب زن در نقاط مختلف جهان به طور کامل رعایت مى‏شده و در بعضى از موارد با شدت و سختى همراه بوده است . ثالثا، اگر اکنون نیز به لباس ملى کشورهاى جهان بنگریم، معمول بودن حجاب زنان را به خوبى در مى‏یابیم . آقاى «براون واشنایدر» در کتابى به نام «پوشاک اقوام مختلف‏» تصویر لباس‏هاى ملى و رایج کشورهاى مختلف جهان از عهد باستان تا قرن بیستم را به تفصیل ارائه کرده است . نگاهى کوتاه به این کتاب نشان مى‏دهد یهودیان، مسیحیان، اعراب، یونانیان، اهالى رم، آلمان، خاور نزدیک و . . . حجاب را به طور کامل رعایت مى‏کردند و اکثرا سر خویش را نیز مى‏پوشاندند . برابر تصاویر این کتاب، کاهش تدریجى حجاب زنان از نیمه دوم قرن هیجدهم در اروپا آغاز شد; ولى حتى تا اواخر قرن نوزدهم، اروپاییان همچنان لباس بلند مى‏پوشیدند و سر را نیز مى‏پوشاندند . (۱۰)

متداول بودن حجاب در میان ملل مختلف که عقیده، مذهب و شرایط جغرافیایى متفاوت داشتند، نیز نشان دهنده تمایل فطرى زنان به حجاب دانسته شده است .

بسیارى از جامعه‏شناسان حجاب زن را مقتضاى طبیعى جامعه بشرى معرفى کرده‏اند . مونتسکیو مى‏نویسد: «قوانین طبیعت‏حکم مى‏کند زن خوددار باشد; زیرا مرد با تهور آفریده شده است و زن نیروى خوددارى بیش‏ترى دارد . بنابراین، تضاد بین آن‏ها را مى‏توان با حجاب از بین برد و بر اساس همین اصل، تمام ملل جهان معتقدند که زنان باید حیا و حجاب داشته باشند .» (۱۱)

 

در نظر منتسکیو، از دست رفتن عفت زنان به قدرى نواقص و معایب پدید مى‏آورد و روح مردم را فاسد مى‏کند که اگر کشورى بدان دچار گردد، در بدبختى‏هاى فراوان فرو مى‏رود . به خصوص در حکومت دموکراسى از دست رفتن عفت‏سبب بزرگ‏ترین بدبختى‏ها و مفاسد مى‏شود و اساس حکومت را از بین مى‏برد . بدین جهت، «در جمهورى نه تنها اخلاق فاسد بلکه تظاهر به فساد اخلاق و سبکى را نیز منع کرده‏اند; چه آن که عشوه‏گرى و طنازى که از بیکارى زن‏ها تولید مى‏شود، نتیجه‏اش آن است که قبل از آن که خود زن‏ها را فاسد کند، دیگران را فاسد مى‏نماید .» (۱۲)

در نظر منتسکیو، از دست رفتن عفت زنان به قدرى نواقص و معایب پدید مى‏آورد و روح مردم را فاسد مى‏کند که اگر کشورى بدان دچار گردد، در بدبختى‏هاى فراوان فرو مى‏رود .

با عنایت‏به تمایل فطرى زن و نقش حیاتى پوشش زنان در کنترل و هدایت غرائز شهوانى در مسیر صحیح و جلوگیرى از فساد و تباهى جامعه، پیامبران الهى، هماهنگ با فطرت انسانى زنان، آنان را به حجاب فراخواندند و بدین وسیله اشتیاق درونى‏شان را با قوانین تشریعى استحکام بخشیدند . (۱۳)

آرى، پروردگار جهانیان از یک سو گرایش به پوشش را در نهاد زنان به ودیعت گذارد; از سوى دیگر، پوشاک را در لابه‏لاى نعمت‏هاى بیکرانش به بشر ارزانى داشت; و از سوى سوم «حجاب‏» را بر زنان واجب ساخت تا گوهر هستى «زن‏» در صدف پوشش صیانت گردد و جامعه از فرو افتادن به گرداب فساد و تباهى نجات یابد . قرآن کریم برهنگى و کنارگذاشتن لباس را دام شیطان معرفى مى‏کند و انسان‏ها را از فروافتادن در چنین دامى بر حذر مى‏دارد: «اى فرزندان آدم، مبادا شیطان شما را بفریبد آنچنان که پدر و مادر شما را از بهشت‏بیرون راند و لباسشان را از تنشان بیرون آورد ….(۱۴)

 

 

پى‏نوشت:

۱ . اعراف (۷): آیه ۲۷ .

۲٫ تورات، سفر پیدایش، باب ۳، آیات ۶- ۸ و ۲۰ و ۲۱ .

۳ . ویل دورانت در صفحه ۱۵۵ نخستین جلد تاریخ تمدن درباره پوشاک انسان و تاریخ صنعت‏بافندگى مى‏نویسد: از آن وقت که انسان توانست‏سنجاق و سوزن را بسازد، به بافندگى پرداخت; و نیز مى‏توان گفت که، از وقتى که انسان بافندگى را آغاز کرد بر حسب ضرورت سوزن و سنجاق را ساخت; چون انسان تنها به این خشنود نبود که با پوست‏حیوانات خود را بپوشاند . با پشم گوسفند و الیاف گیاهان لباس‏هایى را براى خود تهیه کرد و همین لباس ساده است که جامه رد هندى و شنل یونانى و لنگ مصرى قدیم و سایر اقسام گوناگون و جذاب لباس انسان را در عهدهاى مختلف تشکیل داده است . در این هنگام است که بافندگى از مهم‏ترین هنرهاى مخصوص زن گردیده است . دوک‏ها و ماسوره‏هایى که در میان عصر جدید به دست آمده، به خوبى نشان مى‏دهد که صنعت عظیم بافندگى ریشه دورى دارد .

۴٫ المراه و فلسفه التناسلیات، فخرى، ص ۲۷۸، لذات فلسفه، ویل دورانت، ص ۱۲۹ .

۵٫ لذات فلسفه، ویل دورانت، ترجمه عباس زریاب، ص ۱۲۹ .

۶ . همان، ص ۱۲۹ .

۷ . حسینى نجفى، ص ۱۱۶ .

۸٫ النادر کالمعدوم; موارد کمیاب همانند نایاب است .

۹ . دایره المعارف فریدوجدى، ج ۳، ص ۳۳۶ .

۱۰ . ر . ک . پوشاک اقوام مختلف، ترجمه یوسف کیوان شکوهى .

۱۱ . زن در آیینه تاریخ، على اکبر علویقى، ص ۱۱۵ .

۱۲ . روح القوانین، منتسکیو، ترجمه على اکبر مهتدى، ص ۳۲۵ .

۱۳٫ براى تفصیل بیش‏تر به حجاب در ادیان الاهى از نگارنده مراجعه مى‏شود .

۱۴٫ اعراف (۷): ۲۷ .

 

منبع :پرسمان – باتلخیص

تنهظیم برای تبیان :داوودی