عفت سامانه جامع عفاف و حجاب
بعضى از آیه ها و روایات، بر تفاوت تکوینى و تشریعى زن و مرد دلالت مى‌کند و در ضمن نوعى برترى را براى مرد نشان مى‌دهد; مثل آیه «لِلرِّجالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَهٌ» و «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ». آیا وجود این اختلاف ها ستم به زنان شمرده نمى‌شود؟
بیش تر کسانى که این شبهه را به صورت اشکال مطرح مى‌کنند، زن را ستمدیده مى‌پندارند و قصد دفاع از حقوق زن را دارند; امّا پاسخ ما، هم از زن و هم از مرد نفى مظلومیت مى‌کند. در مقام پاسخ، دو بخش تکوین و تشریع را تفکیک، و هریک را به اختصار ذکر مى‌کنیم:
[در ابتدا این خواهش را از خوانندگان محترم داریم که برای درک کامل جواب این سوال مطالب زیر را با توجه و دقت مطالعه فرمایند]
أ. نظام تکوین: اساساً فقط در جایى مى‌توان از عدل و ظلم سخن گفت که حقّى وجود داشته باشد. موجود، پیش از این که موجودیّت یابد، وجود ندارد تا حقّى داشته باشد; یعنى حقّ این که از پدید آورنده خود بخواهد که او را پدید آورد یا نیاورد; با این ویژگى ها یا با آن ویژگى ها به وجود آورد; بنابراین هیچ موجودى نمى‌تواند درباره اصل آفرینش یا کیفیّت آفرینش خود اعتراضى داشته باشد; چرا که براى هیچ آفریده اى حقّى نیست. هیچ مخلوقى نمى‌تواند به خداى متعالى اعتراض کند که چرا مرا آفریدى و از دیار عدم بیرون کشیدى. هیچ انسانى از خداوند طلب کار نیست؛ به این که به طور مثال چرا مرا حیوان قرار دادى نه گیاه; چرا مرا مرد قراردادى نه زن، یا به عکس; چرا به من دو چشم دادى نه سه چشم یا یک چشم; چرا حافظه و هوش مرا قوى تر نساختى و مانند این پرسش ها.
اعطاى وجود، تعیین حد و چگونگى وجود، در اختیار خداى متعالى است و بس. او است که براساس حکمت بالغه خویش و مصالحى که فقط خودِ او از آن ها آگاهى دارد، هرچه را بخواهد و به هرگونه که بخواهد مى‌آفریند.
اختلاف هاى تکوینىِ اجناس، انواع و اصنافِ موجودات گوناگون، لازمه نظام تکوینى و به خیر و صلاح همه آفریدگان است; بنابراین در اصلِ آفرینش هر موجود و ویژگى هایى که به آن داده شده است، سخن از حق، عدل، ستم و اعتراض نمى‌توان گفت و آن جا جاى خیر و مصلحتِ کلّ نظام آفرینش است و بس.
ب. نظام تشریع: در تشریعیّات، سه قسم عدل و ظلم ممکن است:
۱٫ در مقام تکلیف;
۲٫ در مقام داورى;
۳٫ در مقام اعطاى پاداش و کیفر.
هریک از آیه هاى قرآنى که عدل را براى خداى متعالى اثبات و یا از او ظلم را نفى مى‌کند، به یکى از این سه قسم اشاره دارد.
اگر خداوند، تکلیفى را برعهده کسى مى‌گذاشت که قدرت انجام آن را نداشت، یا تکلیفى را بر دوش کسى مى‌نهاد، ولى در برابر آن تکلیف، حقّى به او نمى‌داد، در این دو صورت، در مقام تکلیف، ستم کرده بود.
اگر خداى بزرگ پس از این که تکالیفى عادلانه بر اساس مصالح و حکمت ها بر انسان ها وضع کرد، براى هر کسى پاداش یا کیفرى نامتناسب با کارى که کرده بود، تعیین مى‌کرد، در این صورت در مقام داورى و تعیین پاداش و کیفر ستم روا داشته بود.
سرانجام اگر خداى متعالى پس از این که پاداش ها و کیفرها را عادلانه تعیین کرد، در عمل نه پاداش نیکوکاران ر مى‌داد و نه کیفر بدکاران را یا این که نیکوکاران را کیفر، و بدکاران را پاداش مى‌داد، در این صورت در مقام اِعطاى پاداش و کیفر، ظالمانه رفتار کرده بود.
حال مى‌پرسیم: خداوند کدام یک از این سه قسم ظلم را برزنان یا مردان روا داشته است؟
فهم این که خداوند بزرگ مرتکب هیچ یک از ستم هاى دوم و سوم نشده است، هیچ دشوار نیست. اگر اشکالى وجود دارد، فقط در فهم این مطلب است که وى مرتکب ستمى از قسم اوّل (ظلم در مقام تکلیف) هم نشده است.
براى توضیح این مطلب از قرآن استفاده مى‌کنیم. در آیه ۲۲۸ سوره بقره مى‌خوانیم:
وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَهٌ….
و براى زنان، همانند وظایفى که بر دوشِ آن ها است، حقوق شایسته اى قرار داده شده و مردان بر آنان برترى دارند.
معناى جمله نخست این است که حقوق و تکالیف زنان با هم متعادل است. همان گونه که مى‌دانید، این قاعده کلّى حقوقى است که همیشه اگر براى کسى حقّى قرارداده شود، تکلیفى نیز متناسب با آن حق بر او وضع خواهد شد، و برعکس اگر بر کسى تکلیفى قرار داده شود، حقّى نیز متناسب با آن تکلیف براى او جعل خواهد شد. جمله اوّل این آیه نیز به همین نکته اشاره دارد و تصریح مى‌کند که اگر بر زنان، تکالیفى مقرّر شده، حقوقى نیز مثل همان تکالیف براى ایشان معیّن شده است تا به ایشان ظلمى (از نوع ظلم در مقام تکلیف) نشده باشد; البتّه عین این مطلب در مورد مردان هم صدق مى‌کند.
دقّتى که این جا باید به کار برد، این است که متعادل بودن حقوق و تکالیف زنان، و متوازن بودن حقوق و تکالیف مردان یک چیز است، و تساوى و هم رتبه بودن زن و مرد چیز دیگر.
قرآن کریم اوّلى را مى‌پذیرد و دوّمى را رد مى‌کند. جمله نخست آیه مورد مطالعه، بر پذیرش مطلب اوّل، و جمله دوم آن، بر ردّ مطلب دوم دلالت دارد. اگر به مقتضاى نیروها و توانایى هاى بیش ترى که مرد به طور تکوینى دارا است، تکالیف و مسؤولیت هاى سنگین ترى بر عهده اش گذاشته شود، در بخش تکلیف، بر او ستمى نشده است. حال اگر به ازاى این تکالیف و مسؤولیت ها، حقوق و مزایایى بیش ترى برایش معیّن شود، باز هم بدون شک در مقام تکلیف، بر او ستمى نرفته; زیرا تعادل میان حقوق و تکالیف او رعایت شده است.
از سوى دیگر، به زن نیز ظلمى نشده است اگر بنا به اقتضاى توانایى کم تر او، تکالیفِ سبک ترى از وى بخواهند و متناسب با این تکالیف، حقوق کم ترى برایش تعیین کنند. تا این جا مطلب روشن است; امّا اگر حقوق بیش تر مرد با اختیارهاى کم ترِ زن مقایسه شود، ممکن است توهّم شود که به زن ظلم شده است; در حالى که اگر حقوق و اختیارهاى مرد بیش تر نمى‌بود (با توجّه به تعادل میان حقوق با تکالیف، و تکالیف با توانایى ها) در آن صورت به مرد ستم شده بود; پس برترى مرد بر زن در مقام تشریع (همچون مقام تکوین) ظلم نیست; بلکه عین عدل است.
نکته قابل ملاحظه این که در این آیه وجه برترى مرد توضیح داده نشده است. با توضیحاتى که ضمن پرسش هاى دیگر آمده، روشن مى‌شود که توان مرد در زمینه تعقّل، تدبیر، کار بدنى و اقتصادى بیش تر است.[وهمانطور که در شماره های گذشته توضیح داده ایم زن هم توانایی های مخصوص به خود را دارد و به تبع آن وظایف خاصی بر عهده اش قرار گرفته است] براساس این تفاوت تکوینى، تکلیف اداره زندگى، خانواده و هزینه آن بر دوش مرد گذاشته شده، و در پى این تکلیف، حقّ مدیریّت و تصمیم گیرى در امور خانوادگى (و اجتماعى) به مردان داده شده است; بنابراین به قرینه آیه شریفه «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ…،۱ منظور از «درجه» در آیه کریمه «وَ لِلرِّجالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَهٌ»۲ روشن مى‌شود.
در شماره بعد ان شاءالله به بررسی آیه هایی می پردازیم که در ظاهر به برتری مردان اشاره دارد…
۱. نساء (۴)، ۲۴٫
۲. بقره (۲)، ۲۲۸٫
منبع:پرسش ها و پاسخ ها جلد ۵ حقوق زن آیت الله مصباح یزدی
ازدواج،حجاب و عفاف،حجاب وعفاف،عفاف و حجاب،عفاف وحجاب،پوشش،utht, p[hf،utht, p[hf،p[hf, utht،p[hf, utht
